تأثیر پدیده کرونا بر سبک زندگی
رضا صالحی امیری*
در ابتدا باید خاطرنشان کرد که عنصر زمان در مطالعه، تبیین و تدوین پدیده‌ها و موضوعات فرهنگی و اجتماعی بسیار مهم و تأثیرگذار است. از این منظر با توجه به زمان به نسبت کوتاهی که از همه‌گیری کرونا گذشته است، امکان مطالعه بنیادی برای تغییر ناشی از آن در بنیان‌های زیستی، فرهنگی، اجتماعی و سبک زندگی وجود ندارد.
بنابراین سطح تحلیل در این بازه زمانی غیربنیادی است و نمی‌توان بدون هیچ تردیدی درباره تغییرات آینده سخن گفت. در ادامه به تأثیرات زندگی در شرایط همه‌گیری کرونا بر ابعاد گوناگون سبک زندگی اشاره می‌شود. البته بنا به‌دلایل پیش‌گفته این نوشتار فاقد بنیان‌های نظری و سنجش است و به‌عنوان رهیافتی در این حوزه محسوب می‌شود.
بعد فرهنگی
تغییرات ناشی از همه‌گیری کرونا را از منظر فرهنگی در جامعه می‌توان چنین برشمرد:
گذار از فردگرایی به جمع‌گرایی
گذار از ترس فردی به ترس جمعی
گذار از دغدغه فردی به دغدغه جمعی
گذار از غرور قدرت به ضعف و ناتوانی (بی‌قدرتی)
گذار از نگرش مادی‌گرایانه به نگرش معنویت‌گرایانه
گذار از فراموشی مرگ و قیامت به نزدیکی به مرگ و قیامت
گذار از جاه‌طلبی افراطی به حقارت
گذار از احساس امنیت به احساس ناامنی
سبک زندگی
از جمله تغییرات قابل مشاهده در سبک زندگی جامعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
خوراک: احیای آشپزی و پخت غذا و خوراک سنتی در منازل به معنای احیای سفره‌های خانوادگی است که سبب حذف هزینه‌های غیرضروری مانند رفتن به رستوران و... و قناعت و صرفه‌جویی در الگوی مصرف جامعه شده است. البته احیای سفره در خانه به معنای احیای ارتباط، تعامل و محفل گردهم آمدن اعضای خانواده نیز است.
گفت‌وگو: مطالعات سال‌های اخیر نشان می‌دهد، گفت‌وگو و تعامل کلامی در میان اعضای خانواده‌های ایرانی بسیار کاهش یافته است که برای آن دلایل و عوامل بسیاری مطرح است. اما همه‌گیری کرونا و خانه‌نشینی افراد، سبب افزایش گفت‌وگو، تعامل و مدارا در خانواده‌ها شد. بنابراین از این منظر شاهد بازگشت ارزش‌های سنتی به خانواده ایرانی هستیم. البته برخی از افزایش مناقشات خانواده در این دوره سخن می‌گویند، اما مطالعات و پژوهش‌های انجام‌گرفته، این حوزه را پیش از شیوع کرونا نیز پرمناقشه می‌دانست و نمی‌توان این امر را از پیامدهای کرونا در جامعه برشمرد. چنانکه مناقشه خانواده ایرانی از عوارض مدرن شدن و تغییر ارزش‌های نسل جدید و شکاف میان نسل‌هاست.
ترافیک: مفهوم ترافیک صرفاً انباشت خودروها نیست، بلکه فرهنگ رانندگی و فرهنگ مصرف سوخت را نیز شامل می‌شود. کاهش استفاده از خودرو در دو ماه گذشته نشان داد که با تغییر سبک استفاده از سوخت، خودرو، انرژی و ترافیک، می‌توان زندگی راحت‌تری داشت. در حقیقت کرونا درس تغییر سبک ترافیک را داده است. مصرف سوخت در این ایام به یک سوم رسید که به معنای کاهش حضور خودرو در سبک زندگی افراد جامعه است.
اوقات فراغت: شیوه گذران اوقات فراغت در خانواده دستخوش تغییر شده است. افراد زمان بیشتری را برای فراغت در اختیار دارند و سعی در گذران آن به بهترین شیوه دارند (مانند تماشای فیلم، مطالعه کتاب، شبکه‌های اجتماعی و...). می‌توان گفت که با تعطیلی مراکز فرهنگی و تفریحی، سبک‌های جدیدی در شیوه گذران اوقات فراغت مطرح شده است. از جمله آن می‌توان به انواع آموزش‌ها در منزل و با تکیه بر شبکه‌های اجتماعی اشاره کرد.
سبک زندگی جدید در بستر فضای مجازی: آنچه بیش از پیش در این دو ماه اخیر چهره خود را نمایان کرد، زندگی جدید و شیوه‌های زیست اجتماعی نوین در بستر شبکه‌ها و فضای مجازی است. امروز جامعه فضای مجازی را در جای جای زندگی خود درک و احساس می‌کند که این خود را در صله رحم، گفت‌وگوها، مراسم ترحیم، اقتصاد، نشست‌ها و... نشان می‌دهد.
آشتی با کتاب و مطالعه: بعد از کرونا با افزایش سطح دانش، آگاهی، فضیلت و معرفت اجتماعی مواجه می‌شویم که دلیل آن را می‌توان آشتی با کتاب بیان کرد. میزان مطالعه، میزان آگاهی و در نتیجه آن، میزان معرفت را افزایش می‌دهد.
بعد اقتصادی
متأسفانه آثار و پیامدهای شیوع و همه‌گیری کرونا در بعد اقتصادی منفی بوده است و این برای تمامی کشورهای دنیا اجتناب‌ناپذیر است. هر چند که ایران به‌دلیل تحریم‌ها و دلایل دیگر از جمله کاهش بهای نفت و... تأثیرات منفی بیشتری را تجربه می‌کند. البته لازم به ذکر است که با وجود تبعات منفی که ذکر می‌شود، شاهد افزایش سطح همدلی و همنوایی اقتصادی در جامعه هستیم که خود را در قالب گسترش فعالیت نهادهای خیریه، کمک مالی و جنسی به طبقه فرودست، بخشش اجاره بها، سازش مالکان با مستأجران و... نشان می‌دهد. این نتیجه ایجاد مدارا و تعامل و همدلی، مشارکت و افزایش سرمایه اجتماعی بیشتر در جامعه خواهد شد.
- برجسته شدن پدیده شوم فقر: فشار سنگین بر طبقات فرودست و فقیرتر شدن فقرا از پیامدهای شوم همه‌گیری کروناست. چنانکه بر اساس پیمایش‌های صورت‌گرفته نیمی از جامعه دستخوش تبعات منفی اقتصادی حاصل از همه‌گیری کرونا شده‌اند.
- برجسته شدن پدیده شوم بیکاری: تحلیل اقتصاددانان این است که حدود ۸۰۰ هزار تا یک میلیون نفر شغل خود را از دست داده‌اند و بیکار شده‌اند. با ماندگاری کرونا در جامعه و ادامه روند تعطیلی کسب‌وکارها و بنگاه‌ها در بخش‌های مختلف فرهنگی، ورزشی و...، بیکاری و تبعات حاصل از آن چهره شوم خود را بیش از پیش نمایان خواهد ساخت. روشن است که این برای جامعه تبعات خطرناکی در پی خواهد داشت که تأثیر آن از همه‌گیری کرونا هم عمیق‌تر خواهد بود. محصول دو پیامد بیکاری و فقر، لاغر شدن و تضعیف سفره‌های مردم است. این پیامدی است که در تمامی کشورهای جهان بخوبی احساس می‌شود و دولت‌ها در پی راه حلی برای اعطای کمک‌های مالی، وام و بیمه برای اقشار آسیب‌دیده هستند.
بعد فقهی و مذهبی
از دیگر ابعاد ناشی از همه‌گیری کرونا، تغییر در نگاه فقهی به پدیده‌های نوین بشری است. عدم برگزاری نماز جمعه، تعطیلی حرم‌های مطهر، حوزه‌های علمیه، مساجد و مناسک و مراسم جمعی مذهبی، نشان داد اموری که ناممکن تلقی می‌شد، به امور ممکن تبدیل شده است. به‌نظر می‌رسد که این مسأله در آینده منشأ تغییر و تحول و بازاندیشی در خصوص پدیده‌های جدید می‌شود.
قدرت و سیاست
نکته بعدی افول قدرت نرم به مفهوم علم، دانش و فناوری در نظام جهانی از جمله ایران است. تأکید بسیار بشر بر این مفهوم و تکیه بیش از حد بر آن در تمامی امور سبب ایجاد غرور کاذب شده بود به نحوی که تمام قضاوت‌ها را بر مبنای نگاه علم می‌دانست و حاضر نبود گردی بر دامن دنیای علم و تحولات و فناوری بنشیند. اما امروز با استیصال و ناتوانی کشورهای جهان بویژه امریکا و کشورهای اروپایی در مواجهه با یک ویروس، ناتوانی علم بشر به اثبات رسید. امروز بیش از پیش اذعان باید کرد که هنوز دانش بشری در ابتدای راه است، بنابراین اسطوره و سیطره قدرت علمی و فناوری شکسته شد. علاوه بر این، تغییر مفهوم قدرت در جهان امروز قابل توجه است. دیگر برای بشر بمب اتمی و موشک تهدید نیست، بلکه تهدید امروز ویروسی ناشناس است. این به معنای افول اعتماد نظام‌های جدید به قدرت نرم است.
آموزش
از منظر آموزشی می‌توان گفت که نظام آموزش جدیدی در ایران در حال شکل‌گیری است و البته در مرحله جنینی است و هنوز شکل نگرفته است. پیش از این، اعتقاد بر این بود که آموزش به معنای مطلق آموزش رودررو و حضوری است، چنانکه آموزش سنتی و حوزوی نیز بر مبنای مباحثه حضوری و رخ به رخ است. اما امروز نظام جدیدی در فرآیند آموزش و انتقال اطلاعات درحال شکل‌گیری است. این بسیار حائز اهمیت است که نظام آموزشی چه در سطح آموزش و پرورش و چه در سطح آموزش عالی و تک تک استادان و معلمان و دانش‌آموزان و دانشجویان باید خود را با فضای جدید و اقتضائات روز تطبیق دهند.
محیط زیست
بشر در مسیر توسعه خویش متأسفانه آسیب‌های فراوانی به منابع طبیعی و محیط زیست وارد کرده است که بسیاری از آنها جبران‌ناپذیر است. خانه‌نشینی مردمان کره زمین و ایجاد محدودیت در فعالیت‌های روزمره انسان، سبب ایجاد فرصتی برای تنفس محیط زیست شده است. احیای گونه‌های حیوانی و گیاهی، آلودگی کمتر محیط زیست نمونه‌های بارز تأثیر مثبت این پدیده بر محیط زیست و سایر جانداران است.
جمع‌بندی
در مقام جمع‌بندی باید گفت که کرونا در حقیقت پدیده واقعی جهانی‌شدن است. اما باید در نظر داشت که تهدیدات و فرصت‌های جهانی را باید باهم ببینیم. آنچه مسلم است زیست در جهان و فضای پس از کرونا، بازاندیشی در نظام زیستی و فکری را ایجاب می‌کند. از این منظر باید این را فرصتی برای ایجاد تحولات بزرگ در زندگی آینده به شمار آورد.
کرونا هجوم امر واقع و به نوعی سیلی بر صورت جهان مغرور است. در عین حال می‌تواند عامل همبستگی اجتماعی و همدلی، همدردی، همکاری، اخلاقی‌شدن وعقلانی‌شدن شود. کرونا برای بشر امروز این پیام را دارد که راهی جز تعامل و همزیستی مسالمت‌آمیز با همنوع خود و محیط زیست ندارد. بنابراین کرونا در کنار تمام پیامدهای منفی، می‌تواند صلح و وحدت جهانی را تقویت کند و سرآغازی باشد بر سبک زندگی مسالمت‌آمیز و فضیلت‌مدار.
*استاد دانشگاه
منبع: ایران
ارسال دیدگاه