فراز و فرودهای انقلاب ۵۷

اواخر سال ۵۸ خورشیدی از مسئولان کتابخانه کنگره امریکا پرسیده شد که چند عنوان کتاب در مورد انقلاب اسلامی موجود است. آنان در پاسخ، تعداد بسیار زیادی را عنوان کردند. این در حالی است که در کشور ما کارهای تحقیقاتی کمی در این خصوص انجام شده و البته با وجود همان معدود کتاب‌های تاریخی می‌توان به علل و عوامل شکل‌گیری انقلاب اسلامی در ایران پرداخت و به مهم‌ترین ویژگی‌ها و دستاوردهای آن پی برد.

۱) مردمی بودن: تقریباً تمامی صاحبنظران داخلی و خارجی بر این باور هستند که مردمی‌ترین انقلابی که در میان انقلاب‌های کلاسیک دنیا رخ داده انقلاب ایران است؛ انقلاب ما انقلابی بود که همه اقشار جامعه اعم از مردم عادی، کارگر، روشنفکر و تمامی جریانات سیاسی و حتی متعارض را به میدان آورد و حتی مارکسیست‌ها، ملیون و نژادها و مذاهب مختلف هم نقش مؤثری در آن داشتند. بعدها دیدیم که میشل فوکو که از فیلسوفان تأثیرگذار جهان در چند دهه اخیر بوده، به ایران آمده و بحث‌های جدی در این خصوص داشته است.

۲) استقلال: منطقه خاورمیانه به‌دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیکی و ژئواکونومیکی خود و بخصوص جمعیتی که در آن سکونت دارد و به لحاظ نقشی که در اقتصاد جهان داشته و مهمتر از همه حضور اسرائیل در آن، بسیار حایز اهمیت است. این منطقه از جهان از دیرباز مورد توجه جریان استعمارگر بوده است. چه استعمار قدیم که از سوی انگلستان و بعضاً فرانسه و اسپانیا و پرتغال در این منطقه اعمال می‌شد و چه بعد از جنگ جهانی اول که استعمار جدید به سرکردگی امپریالیسم امریکا شکل گرفت، تأثیرات نامطلوبی بر ایران ما گذاشت از جمله اینکه سقوط دولت ملی مرحوم دکتر محمد مصدق و سرکوب جنبش ملی نفت و کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ رخ داد و مسأله نفوذ و استعمار جلوه بسیار جدی یافت. از همین رو شاید بتوان مهم‌ترین دستاورد انقلاب اسلامی را پس از مردمی بودن آن، «استقلال» دانست. کشوری که در دوره پهلوی اول و دوم جزو کشورهای اقماری انگلستان و امریکا بود، تبدیل به ژاندارم منطقه شد و یکی از حامیان بزرگ اسرائیل به شمار می‌رفت با انقلاب اسلامی، به استقلال ستودنی دست یافت.

۳) آزادی: تجربه جدید مدنیت که از پیشامشروطه شروع و در دوران مشروطیت تبلور یافت و تا انقلاب اسلامی ادامه پیدا کرد، علاوه‌بر استقلال و مبارزه با بیگانه، مردمسالاری را برای ما به ارمغان آورد که نتیجه آن آزادی بود. رهایی از استبداد و اندک‌سالاری (حاکمیت الیگارشی) در این انقلاب توانست حداقل در شکل نهادهای اساسی خود ظهور کند و در حد ممکن محقق شود. هرچند ما در بحث مردم‌سالاری و آزادی هنوز با مشکلاتی روبه رو هستیم. آنچنان که جامعه انتظار دارد که این شعار اساسی انقلاب بتواند هم به شکل نهادی و هم اجتماعی تحقق پیدا کند. تا رسیدن به قله‌های آزادی راه نسبتاً طولانی در پیش داریم اما گام‌های بلندی را هم برداشته‌ایم و نیازمند گام‌های دیگری هم هستیم. با این حال نباید فراموش کرد که هر انقلابی در ادامه مسیر خود با آسیب‌هایی روبه رو خواهد شد. انقلاب اسلامی ایران با همه تلاش‌هایی که برای به‌ثمر رساندن اهداف آن صورت گرفته با مسائل و مشکلاتی هم روبه‌رو است که باید برای رفع آنها اقدام عاجلی صورت بگیرد.

۴) شکاف طبقاتی و اجتماعی: شعار آزادی در این کشور محقق نمی‌شود مگر با تحقق عدالت اجتماعی در همه عرصه ها. متأسفانه باید گفت که در عرصه اجتماعی با وجود کارهای خوبی که تاکنون صورت گرفته، با یک فاصله طبقاتی جدی، انباشت سرمایه و شکل‌گیری طبقه فقیر و غنی روبه‌رو هستیم، در بحث قومیت‌ها و عدالت آموزشی هم با مشکلاتی روبه رو بوده که نیازمندیم گام‌های مهمی برداریم و در حقوق شهروندی باید راه زیادی طی کنیم. بنابراین یکی از آسیب‌هایی که امکان دارد انقلاب را با بحران‌های جدی رودر رو کند همین مسائل و مشکلات در عرصه‌های سیاسی و بخصوص اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی است که باید چاره‌ای برای آن اندیشید.

۵) زیست ناسالم اخلاقی: اسلام، معنویت و اخلاق از اهداف مهم این انقلاب بوده است. با رجوع به سیره پیامبر(ص) و بنیانگذار انقلاب درخواهیم یافت که بخش مؤثر انقلاب در عرصه زیست اخلاقی است. طبق گزارش‌ها و نگرانی‌هایی که بسیاری از اهل علم و اهالی حوزه و روشنفکران ارائه کرده‌اند با نوعی جدی از آسیب‌های اخلاقی روبه رو هستیم. گسترش دروغ، استفاده ابزاری از دین، افزایش ارتکاب گناه، زیاد شدن خرافات، فساد و رانت، وجود امضاهای طلایی و ویژه‌خواری‌ها آسیب‌های جدی را به اخلاق اجتماعی وارد کرده که لازم است نسبت به رفع و کاهش آن و تقویت عدالت اجتماعی و توزیع برابر منابع توجه جدی داشته باشیم.

*استاد دانشگاه

منبع: ایران