آیین چراغ خاموشی نیست

علی حاتمی در ۲۳ مردادماه ۱۳۲۳ در تهران به دنیا آمد. تحصیلکرده هنرهای دراماتیک بود و تئاتر و نمایشنامه‌نویسی آغاز راهی شد که او را در جایگاه یکی از بهترین فیلمسازان سینمای ایران قرار داد.

زبان روایی حاتمی و شیوه دیالوگ‌نویسی فیلمنامه‌هایش به این سبب زبانزد خاص و عام شده است که لحن و کلام فاخر آن عصاره ادبیات کهن و فولکلور فارسی، قصه‌ها و ضرب‌المثل‌ها، باورهای عامیانه و فرهنگ کوچه بازار است و سنگ بنای شخصیت‌های فیلم را نیز تشکیل می‌دهد. به سبب همین کلام فاخر و آهنگین است که حاتمی را «شاعر سینمای ایران» یا «سعدی سینمای ایران» لقب داده‌اند. این کلام آهنگین و آرکائیک در آثار حاتمی نشانه تسلط وی بر ادبیات شفاهی ایران، دانش جامعه‌شناسی و شناخت او از ساختار زبان فارسی است که در میان آثار سینمای ایران بی‌نظیر است و مشابه آن را تنها در آثار بهرام بیضایی می‌توان پیدا کرد.

علاقه وافر به حفظ اصالت‌های ایرانی و گریز از غرب‌زدگی در فضای نوستالژیک فیلم‌های حاتمی به چشم می‌خورد؛ صحنه‌آرایی، رفتار و کلام همگی نشان از تلاش این فیلمساز برای حفظ یک فرهنگ رو به زوال دارد. فضاسازی او به کمک اشیاء همگی دربردارنده حس نوستالژی است و طراحی لباس و چهره‌پردازی شخصیت‌های داستان‌هایش متاثر از تاریخ و فرهنگ این سرزمین است. همه اینها برای ما که تهران قدیم را ندیدیم و به قصر ناصرالدین شاه و هتل خان مظفر پا نگذاشتیم، برای ما که زمانه لوطی‌ها و لمپن‌ها و قلندرها را تجربه نکرده‌ایم دروازه‌ای جادویی‌ست که ما را با آن دنیای قدیم رازآلود شریک و هم‌خاطره می‌کند.

علی حاتمی قریب به ۱۵ فیلم سینمایی و مجموعه تلویزیونی در کارنامه هنری خود دارد که هر یک از آنها در ورقی زرین از تاریخ سینمای این سرزمین هستند. حسن کچل، طوقی، باباشمل، خواستگار، حاجی واشنگتون، کمال الملک، جعفرخان از فرنگ برگشته، سلطان صاحبقران و دلشدگان از مهم‌ترین کارهای او طی ۳۰ سال فعالیت هنری هستند اما در این مقال کوتاه تنها از ۳ اثر جاودانه حاتمی یاد می‌کنیم:

سوته‌دلان

فیلم «سوته‌دلان» فیلم بلند حاتمی است که در سال ۵۶ با نقش‌آفرینی بهروز وثوقی، شهره آغداشلو، جمشید مشایخی و فخری خوروش ساخته شده است و ماجرای آن در تهران دهه سی در فاصله نزدیک به جنگ جهانی دوم اتفاق می‌افتد. فیلم داستان عشق یک جوان دارای اختلالات ذهنی (مجید ظروفچی) با دختری با گذشته‌ای ناپاک (اقدس) است که پایان تراژیک آن مرگ عاشق است.

یکی از دیالوگ‌های فیلم: «مجید: خدایا چقدر دشمن داری دوستات هم که ماییم یه مشت عاجز علیل ناقص عقل که در حقشون دشمنی کردی.»

هزاردستان

هزاردستان با نقش‌آفرینی عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، علی نصیریان، داوود رشیدی و محمدعلی کشاورز یکی از فاخرترین مجموعه‌های تلویزیون ایران است که یک دهه از عمر حاتمی را مشغول خود کرده است. حاتمی برای ساخت این سریال یک شهرک سینمایی بنا کرد که تصویرگر تهران قدیم در برهه تاریخی اواخر قاجار و اوایل پهلوی است. داستان این سریال روایتگر شخصیت رضا خوشنویس یا همان رضا تفنگچی است که با یک گروه مخالف حکومت به نام «انجمن مجازات» پیوند می‌خورد که به اجرای یک دسته تروردر سطح شهر تهران دست می‌زنند. تکیه داستان بر دست داشتن شخصیت خان مظفر (با لقب هزاردستان) در وقایع پشت پرده سیاسی اجتماعی ایران در دوره قاجار و پهلوی است. فیلمنامه هزاردستان در زمان طولانی تولید سریال بارها دستخوش تغییر شد و نسخه نهایی تولیدشده نیز گرفتار تیغ سانسور شد که بر علی حاتمی بسیار گران آمد. گفته می‌شود ۱۱ ساعت از این سریال در نمایش تلویزیونی حذف شده است.

موسیقی شورانگیز مرتضی حنانه این سریال را در ذهن تماشاگرانش ماندگار کرده است.

یکی از دیالوگ‌های فیلم: «ابوالفتح: بی‌قراری‌شان مردها نیست. بشور این کف احساسات رو از تنت رضا! صلابت آب رودخانه گرچه به لطف گرمابه نیست. اما تن‌های مقاوم در آب رود آبدیده می شوند نه خزینه حمام. هیچ کس از دلی که غنج می‌زند توقع پردلی ندارد. تا وقتی آوای سر خوشان امان از این دل باشد مردمان دسته دسته از قی و استفراغ می‌میرند و خم به ابروی صاحب دلی نمی‌آید.»

مادر

فیلم «مادر» با نقش آفرینی رقیه چهره آزاد، محمدعلی کشاورز، فریماه فرجامی، امین تارخ، حمید جبلی، اکبر عبدی و جمشید هاشم‌پور محصول سال ۶۸ ماجرای زن سالخورده‌ای است که از خانه سالمندان به خانه‌اش بازمیگردد تا روزهای پایانی عمر را در کنار فرزندانش بگذراند.

یکی از دیالوگ‌های فیلم: «محمدابراهیم: خورشید دم غروب، آفتاب صلات ظهر نمی‌شه، مهتابیش اضطراریه، دوساعته باتریش سه‌ست، بذارین حال کنه این دمای آخر، حال و وضع ترنجبین بانو عینهو وقت اضافیه بازیه فیناله، آجیل مشگل گشاشم پنالتیه، گیرم اینجور وجودا، موتورشون رولز رویسه، تخته گازم نرفتن سربالایی زندگی رو، دینامشون هم وصله به برق توکل، اینه که حکمتش پنالتیه، یه شوت سنگین گله، گلشم تاج گله !»

پایان حاتمی

حاتمی در سال ۱۳۷۵ در اثر بیماری سرطان بدرود حیات گفت و پروژه بزرگ «چهان پهلوان تختی» او ناتمام ماند.

بر سنگ مزارش این جمله از فیلم «حاجی واشنگتون» او حک شده است: «آیین چراغ خاموشی نیست.»

* روزنامه‌نگار