مهمترین متغیرهای فعال در اقتصاد ایران به روایت افقه؛ اقتصاددان

از ماه‌های پایانی سال گذشته و همزمان با آغاز شیوع کرونا در ایران برآوردهای مختلفی درباره پیامدهای اقتصادی این بیماری ارائه شده است؛ هر چند رقم دقیقی از میزان کلی خسارتی که کماکان قربانی می‌گیرد، در دست نیست، اما مهمترین نمودهای این تاثیر را می‌توان موضوعاتی مانند افزایش بیکاری، کاهش درآمدهای دولت بر اساس کاهش جهانی قیمت نفت و انرژی‌های مرتبط عنوان کرد که سبب شده وضعیت اقتصاد ایران روزهای ناخوشایندی را پشت سر بگذارد. از سویی دیگر افزایش نقدینگی و سرمایه گذاری مردم در بورس، خرید دلار و سایر ارزها و فلزات گرانبها سبب شد تا مردم به فعالیتهای جدید اقتصادی که پیش از این بصورت عمومی رایج نبود گرایش پیدا کنند. از آنجایی که معمولا دانش و مهارت کافی فعالیت در این عرصه را ندارند بعضا سرمایه خود را دستخوش ضرر و ریسک کرده اند. از همین رو و برای بررسی این موضوعات با سید مرتضی افقه، اقتصاددان و مدیر گروه اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز به گفتگو نشسته‌ایم که در پی می‌آید.

تاثیرات منفی شیوع کرونا ویروس بر اقتصاد جهان و از جمله ایران برکسی پوشیده نیست. از بیشترین تاثیرات منفی که این ویروس بر اقتصاد ایران وارد کرده است،بگویید.

پاندمی کووید ۱۹ کل دنیا را تحت تاثیر قرار داده است، به طوری که در کنار مختل کردن بعضی مشاغل، بعضی دیگر را رونق داده است. از جمله فعالیت های بهداشتی و تولید مواد غذایی و زنجیره ای مرتبط با مسائل پزشکی و بهداشتی در این فضا رونق گرفتند، ولی در مقابل بسیاری از واحدهای اقتصادی به‌دلیل رعایت فاصله اجتماعی و تعطیلی های مورد ابلاغ ستاد کرونا دچار رکود شدند که مشهودترین ضربه اقتصادی در کشور مربوط به قشر دست فروش ها بوده است. خسارت وارده به ۴۰ تا ۴۵ درصد شاغلین با درآمد مختصر که نیازهای معیشتی خود را تنها از این راه مرتفع می‌کنند، قابل توجه است. دولت همانند کشورهای پیشرفته به دلیل کمبود اعتبارات، پول و سرمایه جهت جبران خسارت های ناشی از کرونا را در اختیار این قشر قرار نداده است.
در ایران به دلیل شرایط تحریم، تسهیلات قابل توجهی در حمایت از اقشار آسیب دیده اختصاص داده نشد. علاوه بر این، بنگاه های کوچک و متوسط نیز دچار مشکلات اقتصادی زیادی شدند. با وجودی که کل اقتصاد کشور دچار رکود و خسارت شد، شرکت های بزرگ به دلیل توان مالی بالا شرایط متوسط خود را حفظ کردند.

به دنبال شیوع کرونا و مشکلات اقتصادی در کشور با افزایش و نوسان قیمت دلار مواجه شدیم آیا این اتفاق دستوری بوده یا برخاسته ار فرایندی طبیعی و ذاتی.

دلار یا هر ارز دیگری مانند بقیه کالاها تابع قانون عرضه و تقاضا است، یعنی در صورت افزایش تقاضا قیمت آن ارزان می شود، اما به دلیل اینکه درآمد نفت در اختیار دولت است، تصمیمات ارز هم وابسته به دولت است و تابع قانون عرضه و تقاضا خواهد بود.
دولت با ارز ۴۲۰۰ تومانی قیمت تعدادی از اقلام اساسی را تحت کنترل خود دارد. در صورت عدم حمایت دولت از این ارز، قیمت بسیاری از کالاها بیشتر از حال حاضر می‌شود. بنابراین ارز نیمایی نیز دستوری و همچنان تابع قانون عرضه و تقاضا و قیمت واقعی آن حدود ۲۵ یا ۲۶ هزار تومان است. بنا به گفته تعدادی که معتقدند دولت برای کسری بودجه دست به چنین کاری زده باید اذعان کرد که چاره ای جز این نبوده و این تنها راهی بود که امکان متنفع کردن ذی نفعان خود را پاسخ می‌داد.
بودجه کشور شامل دو بخش عمرانی و جاری است. بودجه عمرانی که مربوط به ساختمان و جاده و سدسازی بوده و به نفع آیندگان است و بودجه جاری که شامل حقوق و مستمری استخدامی‌های کشور است. دولت در شرایط کنونی اجباری به انجام فعالیت‌های عمرانی مانند سد سازی ندارد، ولی قادر نیست مستمری نیروهای خود را قطع کند، چرا که عواقب جبران ناپذیری در پی خواهد داشت، بنابراین به ناچار دولت مصالح ملی را فدای گروه بازی کرده و در صدد تامین بودجه جاری لازم برآمد که بخشی از آن با فروش اموال کسب شد. بورس و اوراق مشارکت بهترین راه در شرایط موجود است. زمانی که حاصل تصمیم نظام و رفتار بین المللی آن، تحریم می‌شود، یا باید تحریم را پذیرفت که این تصمیم در این موضوع تنها در اختیار دولت نیست، بنابراین بخشی از ارز موجود در بازار آزاد دستوری نبوده و تابع عرضه و تقاضا می شود.
از آن سو، دلیل کمبود ارز در سال جاری کم بودن عرضه نفت بود و در حال حاضر بخش قابل توجهی از این قیمت، سیاسی است. به طور مثال یک جمله ترامپ مبنی بر اعزام یک کشتی به خلیج فارس بلافاصله قیمت دلار را تا ۳۰ و ۴۰ هزار تومان خواهد رساند، اما با تصمیم نظام بر مذاکره بلافاصله قیمت ارز به زیر ۲۰ هزار تومان می‌رسد. بنابراین بخشی از نوسان قیمتها مربوط به انتظارات مردم است. با انتظار حل شدن مشکل اقتصادی آمریکا با سایر کشورها و فروش نفت و افزایش ارز، مردم ریال خود را تبدیل به سرمایه ای به نام ارز می کنند و به سبب تقاضای زیاد، قیمت آن پایین می آید و اینگونه بخش قابل توجهی از قیمت دلار، از حالت دستوری بیرون آمده و تابع قانون عرضه و تقاضا می شود.
بر این اساس، یکی از عوامل موثر در قانون عرضه و تقاضا، انتظارات است. در حال حاضر انتظارات متغیر فعال در اقتصاد ماست که مهمترین آن انتظارات سیاسی است.

عمومی‌شدن سرمایه گذاری در بورس را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بورس، از بهترین راه های جمع آوری خرده سپرده های مردم است و تنها ساختاری است که مستقیما سرمایه را به تولید وارد می‌کند. بانک ها نیز مشابه این کار را انجام می دهند، ولی الزاما به تولید منتهی نمی شود.
اگر چه در بحث سیاستهای کلی اصل ۴۴، دولت امکان فروش دارایی‌های خود را دارد. امسال بنا به شرایط موجود و تحریم نفت، دولت به ناچار اقدام به فروش دارایی‌های خود و ارائه آن در بورس کرد و مردم با خرید آن اذعان داشتند که این اموال مربوط به تامین اجتماعی و از آن خود آنان است و از این جیب به آن جیب می‌رود. در واقع، یکی از راه‌های سرمایه‌گذاری در کشورهای دیگر تبدیل سپرده به سهام‌های بورس است که کاری بسیار پسندیده است، ولی بورس در ایران مانند دیگر بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی تابع تحولات پیش بینی نشده از حالت معیار علمی بودن خارج شد و به دلیل هجوم زیاد سپرده‌گذاران قابل کنترل نبود. با این شرایط هیجانی، اقتصاددانان به سقوط و شکست سهامداران بورس اطمینان داشتند، اما امیدواریم که روند صعودی در بورس ادامه پیدا کند و دوباره اعتماد مردم نسبت به بورس جلب شود.

گفت و گو : محمد شاهرخ نسب