دانشنامه آزادگان

ایرانیان مسلمان گروه گروه از سراسر میهن عزیز به جبهه‌های جنگ شتافتند و با نشان دادن رشادت‌ها و شجاعت‌های بی‌نظیر به مقابله با ارتش تا دندان مسلح بعثی پرداختند. در این میان عده‌ای با اهدای جان ارزشمند و عده‌ای با جاگذاشتن اعضای بدنشان در جبهه‌ها تصویری ماندگار در تاریخ بلند این سرزمین کهن بر جای گذاردند. اما عده‌ای دیگر بودند که با ایستادگی و مقاومت مثال زدنی شان در اردوگاه‌های وحشت رژیم بعثی، برگ زرین و درخشانی بر کتاب پایمردی ایرانیان افزودند.

با وجود انتشار بیش از ۱۵ هزار عنوان کتاب در حوزه ادب پایداری در طول این سال‌ها، سهم انتشار کتاب‌های مرجع و فرهنگنامه و دانشنامه‌ها در این حوزه با خلأ جدی مواجه است. تألیف و انتشار دانشنامه آزادگان تلاشی در این راستا بود. این دانشنامه براساس توافق مشترکی میان بنیاد سابق دانشنامه نگاری ایران (پژوهشکده فعلی دانشنامه‌نگاری) و مؤسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان در آبان‌ماه ۱۳۹۲شکل گرفت.

پس از انتخاب اعضای شورای علمی دانشنامه، که جملگی از آزادگان سرافراز کشور و چهره‌های مطرح فرهنگی، علمی و ادبی این حوزه هستند، جلسات شورای علمی آغاز شد و معماری دانشنامه از حیث مسائل علمی و فنی طرح‌ریزی و سیاستگذاری شد و در نهایت پس از برگزاری بیست ویک جلسه شورای علمی، فهرست مداخل نهایی شد. پژوهشکده دانشنامه‌نگاری به‌منظور ارتقای سطح علمی کار، چند کارگاه آموزشی دانشنامه‌نویسی با توجه خاص به مبحث اسارت برگزار کرد. متأسفانه علیرغم برگزاری منظم جلسات شورای علمی و انجام اقداماتی نظیر مأخذ‌یابی و مدخل گزینی، به مدت سه سال در کار دانشنامه وقفه افتاد و عملاً هیچ فعالیتی در آن صورت نگرفت.

خوشبختانه از نیمه دوم سال ۱۳۹۵ فعالیت دانشنامه از سر گرفته شد و ضمن بازنگری مداخل، سفارش نگارش مقالات آغاز شد.
معیار اصلی در انتخاب مداخل این دانشنامه «ارتباط موضوعی با بحث اسارت و میزان اهمیت آنها» است. مداخل انتخابی در مقولات زیر دسته‌بندی شده‌اند:
مکان‌های نگهداری اسرا (اردوگاه‌ها)
تعدادی از چهره‌های شاخص دوران اسارت (حاج آقای ابوترابی، شهید لشگری، شهید تندگویان و...)
حوادث شاخصی که در اردوگاه‌ها رخ داده و نقطه عطفی در دوران اسارت قلمداد می‌شود؛ (عاشورای ۶۸ در اردوگاه ۱۲، رحلت امام )
معرفی برخی از آثار ادبی و هنری اسارت (مزین به تقریظ مقام معظم رهبری یا کتاب‌های خاص که موضوعی در دوران اسارت را پوشش می‌دهد مثل اسیر کوچک/ما هشت نفر/ چه کسی قشقرها را می‌کشد)
اشاره به مسائل حقوقی (قوانین بین‌المللی و حقوقی)
و نیز مسائل فردی و اجتماعی دوران اسارت (بهداشت، آموزش، بیماری‌ها، امکانات، ابتکارات و مانند آن.)
تعداد واژگان هر مدخل، بسته به میزان اهمیت آن، متفاوت است و در این دانشنامه مقالاتی کوتاه، متوسط و بلند به‌چشم می‌خورد. در نگارش مقالات، هم از آزادگان فرهیخته و اهل قلم بهره برده شد، هم از سایر نویسندگان و دانشنامه نگاران. شیوه کار به این شکل بود که کلیات محتوا و رئوس مطالب هر مدخل در اختیار نویسنده قرار می‌گرفت که در مدت زمانی مشخص فرصت داشت تا با مراجعه به اسناد و مطالب منتشره، نسبت به نگارش و تحویل مقاله اقدام نماید.
مهمترین مشکل در مسیر نگارش مقالات این دانشنامه، کمبود انباشت علمی و پژوهشی در موضوع اسارت بود.

با وجود انتشار آثار متعدد و متنوع در این حوزه، همچنان مباحث این حوزه از لحاظ تاریخی به حد کافی تبیین نشده است، زیرساخت‌های پژوهشی آماده نیست و فرهنگنامه‌ها و دیگر آثار مرجع در این حوزه آن‌طور که بایسته و شایسته است منتشر نشده است.
در این دانشنامه بخش مهمی از اطلاعات از رهگذر مصاحبه با چهره‌های شاخص و حاضر در آن مقطع کسب شده است و تلاش شده تا واقعیات موضوع به صورت کاملاً مستند عرضه شود و اسناد و منابع معتبر آن ذکر گردد.

مقالات، پس از دریافت، مورد ارزیابی محتوایی و نگارشی قرار گرفتند: در ارزیابی محتوایی، محتوای مقاله از نظر استنادی و مطابقت با حقایق و در ارزیابی نگارشی، تناسب با موضوع مقاله، برخورداری از لحن دانشنامگی، انسجام درونی و توالی منطقی مباحث مدنظر بود.
در صورتی که مقالات در این دو مرحله، نیازمند اصلاحات بود، به مؤلف بازگردانده می‌شد تا ظرف مدت زمانی معین به اصلاح آن همت گمارده و آن را بازگرداند. پس از بررسی مجدد و اطمینان از اصلاحات انجام شده، مقاله برای سیر مراحل ویراستاری ادبی و صوری و محتوایی ارسال می‌شد. در نهایت، نسخه نهایی دانشنامه در اختیار مؤسسه پیام آزادگان و مورد بازبینی نهایی و اصلاحات آخر قرار گرفت.

دانشنامه آزادگان در یک نگاه
شورای علمی دانشنامه: بیژن کیانی شاهوندی، حسن بهشتی‌پور، علی محمد احدطجری، محمدرضا کائینی، فریبرز خوب‌نژاد، مجید غلاث، رضا ملکی
دبیر علمی: دکتر منوچهر اکبری
معاون دبیر علمی و کارشناس دبیرخانه: مسعود امیرخانی
داور محتوایی: حسن بهشتی پور
ویراستار ادبی: دکتر اصغر اسمعیلی
بازبینی نهایی: فریبرز خوب نژاد
تعداد مداخل: ۱۳۴ مدخل
۱۰۰ مقاله را نویسندگان غیرآزاده نوشته‌اند
۳۴ مقاله را نویسندگان آزاده نوشته‌اند
تعداد نویسندگان: ۵۰ نویسنده
۳۲ نویسنده غیرآزاده بوده‌اند
۱۸ نویسنده آزاده بوده‌اند

دانشنامه آزادگان دانشنامه‌ای خاص و شاید کم‌نظیر در ایران و جهان باشد که برای ترسیم مقاومت اسیران آزاده ایرانی، قابلیت ترجمه به زبان عربی و انگلیسی را دارد.

*کارشناس پژوهشکده دانشنامه نگاری

منبع: ایران