گوهر گمشده اصفهان امروز
گزارش نمایش «خنده در تاریکی» در کانون فیلم خانه سینما
تهران (پانا) - سالن سیف‌الله داد خانه سینما شامگاه دیروز (شنبه بیست و دوم دی‌ماه) شاهد نمایش و نقد و بررسی فیلم مستند «خنده در تاریکی» به کارگردانی مژگان خالقی بود.
در ابتدای این جلسه که مصطفی شیری اجرای آن را برعهده داشت کارگردان فیلم مورد بحث «خنده در تاریکی» را سومین تجربه در زمینه‌ی مستندسازی و پنجمین فعالیت خود در عرصه‌ی فیلم‌سازی دانست و گفت: «پژوهش این فیلم از سال ۹۲ و فیلم‌برداری آن که تا همین اواخر ادامه داشت از اواسط سال ۹۳ آغاز شد.»
وی گفت: «تدوین «خنده در تاریکی» نیز در دو سال اخیر و هم‌زمان با فیلم‌برداری بخش‌های باقی‌مانده‌ی فیلم در جریان بود.»
در ادامه‌ی جلسه، مهرداد فراهانی، منتقد مهمان جلسه، ساخت این فیلم که درباره‌ی تاریخ تئاتر در اصفهان ساخته شده را «یک اتفاق خجسته» توصیف کرد و با اشاره به «اهمیت و جایگاه تاریخی تئاتر اصفهان» گفت: «تئاتر خصوصی و چون و چرا و چگونگیِ آن از جمله مباحث دیرپایی است که ردپای آن را در اغلب نشریه‌هایی که به تئاتر پرداخته‌اند می‌توان یافت.»
وی سپس با اشاره به برخی اجراها در تئاترهای خصوصی شهر اصفهان گفت: «در حقیقت این فیلم می‌کوشد آلبومی از چند نسل پژوهشگر، نویسنده و فعال در زمینه‌ی تئاتر اصفهان باشد که خوش‌بختانه هنوز در قید حیات هستند و به همین خاطر از این زاویه یک سند ارزشمند به حساب می‌آید.»
فراهانی پر کردن جای خالی فعالیت برخی مراکز تحقیقی نظیر فرهنگستان هنر و پژوهشکده‌ی ارتباطات را یکی از دلایل اهمیت این مستند برشمرد و افزود: «جای تاسف و دریغ دارد که وقتی به تاریخ فرهنگ معاصر می‌رسیم درمی‌یابیم اغلب اتفاق‌های جدی در این حوزه به دست محققانِ مستقل انجام شده است. به عنوان مثال اگر کسی در جست‌وجوی فراز و فرود تاریخ معاصر تئاتر ایران باشد مجموعه کتاب‌های «تئاتر در گذر زمان» (نوشته‌ی ستاره خرم‌زاده‌‌اصفهانی) و اگر در پی تحقیق درباره‌ی تاریخ سینمای ایران باشد می‌توان مجموعه آثار عباس بهارلو را به او معرفی کرد. در حالی که در یک موسسه‌ی تحقیقاتی با ویژگی‌های فرهنگستان هنر کم‌ترین ردپایی از هنر در چهارصد سال اخیر دیده نمی‌شود.»
فراهانی هم‌چنین گفت: «اهمیت فعالیت یک فیلم‌ساز مستقل که با سرمایه‌ی شخصی خود دست به ساخت چنین فیلمی زده از آن رو است که متاسفانه چشم‌اندازی در مورد فعالیت سایر نهادهای رسمی و موسسه‌های تحقیقاتی در این زمینه دیده نمی‌شود.»
وی افزود: «در حقیقت باید گفت جدا از کتاب ارزشمند ناصر کوشان (درباره‌ی تاریخ تئاتر در اصفهان) از این پس فیلم «خنده در تاریکی» نیز جزو منابع تحقیقاتی قابل اعتنا در این زمینه به شمار خواهد آمد.»
در ادامه‌ی جلسه، مژگان خالقی ضمن اشاره به دشواری‌های ساخت و هم‌چنین پژوهش طولانی و دامنه‌دار «خنده در تاریکی» گفت: «وقتی تولید این فیلم را شروع کردم فکر نمی‌کردم ساخت آن این‌قدر سخت و طولانی باشد و جالب این که چالش جدی در مورد ساختار فیلم، زمانی آغاز شد که فیلم‌برداری بخش‌های اصلی آن تازه به پایان رسیده بود.»
وی گفت: «با تدوینگر فیلم (شهروز توکل) آزمون و خطاهای بسیاری را تجربه کردیم که یکی از آن‌ها بازبینی حدود هشتاد ساعت راش و انتخاب یک خط روایی از میان آن‌ها بود. به این ترتیب در چند مرحله پژوهش فیلم را پالوده و تکمیل کردیم تا سرانجام به جوهره‌ی مورد نظر رسیدیم.»
خالقی افزود: «زمانی که روی لحن روایت فیلم کار می‌کردم به نظرم رسید بهتر است بعد از مقدمه‌ی آغاز فیلم، دهه به دهه پیش برویم.»
وی پیدا کردن تصویرهای آرشیوی برای تکمیل خط روایی و هم‌چنین گفتار متن فیلم را دیگر چالش این فیلم عنوان کرد و گفت: «پیدا کردن حتی یک عکس کار بسیار دشواری است. به همین دلیل باید گفت دسترسی به تصویرهایی که در فیلم به کار رفته اصلاً آسان نبود.»
خالقی کتاب «تاریخ تئاتر در اصفهان» (نوشته‌ی ناصر کوشان) را یکی از مهم‌ترین منابع فیلم خود برشمرد و افزود: «با وجود این که بارها و بارها فیلم را دیده بودم، از آن‌جا که این نخستین نمایش «خنده در تاریکی» به حساب می‌آید تازه متوجه شدم چه سر و شکلی پیدا کرده است. در حقیقت، شکل فعلی فیلم، حاصل روندی است که در چند سال گذشته طی کرده.»
وی هم‌چنین گفت: «برای این فیلم، هنرمندان و پژوهش‌گران بسیاری در مقابل دوربین حاضر شدند که متاسفانه به دلیل حجم بسیار زیاد گفت‌وگوها و به ضرورت نحوه‌ی روایت فیلم، از بسیاری از آن‌ها استفاده نشد. این تصاویر قابلیت آن را دارند تا در آینده به عنوان یک منبع قابل اعتنا مورد استفاده قرار گیرند.»
در ادامه‌ی جلسه، مهرداد فراهانی ضمن ابراز امیدواری نسبت به جمع‌آوری حرف‌های کارشناسان این فیلم در قالب تاریخ شفاهی، فیلم «خنده در تاریکی» را یک نقطه‌ی مهم در کارنامه‌ی سازنده‌اش ارزیابی کرد و افزود: «اغلب مستندسازان تلاش می‌کنند تا نخستین فیلم‌های خود را درباره‌ی سوژه‌های حساسیت‌برانگیز بسازند تا بیش‌تر دیده شود. اما به شکل عجیبی سازنده‌ی فیلم پیش از این، چنین علاقه‌ای از خود نشان نداده است.»
وی گفت: «فیلم‌هایی از جنس «خنده در تاریکی» از آن‌جا که به تعبیر برخی داوران، حاصل پژوهش مکتوب و دامنه‌دار هستند متاسفانه در برخی جشنواره‌ها از درخشش چندانی برخوردار نمی‌شوند. در حالی که فیلم‌های مستند اصولاً بر پایه‌ی تحقیق و پژوهش ساخته می‌شوند و این اصلاً نکته‌ی عجیبی نیست.»
فراهانی سپس استفاده از برخی نماهای فیلم «اصفهان» (ساخته‌ی حسین ترابی) و نمایش نماهایی از این شهر در میانه‌ی دهه‌ی پنجاه را «نمونه‌‌ای از زمان‌پریشی» فیلم مورد بحث دانست و افزود: «در چنین شرایطی وقتی فیلم درباره‌ی وضعیت هنری اصفهان در دهه‌‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ صحبت می‌کند باز هم تصویرهای رنگی مستند «اصفهان» به نمایش گذاشته می‌شود که با حال و هوای فیلم تطابق چندانی ندارد.»
وی استفاده از برخی نماهای فیلم «سوته‌دلان» (ساخته‌ی زنده‌یاد علی حاتمی) که به قصد اشاره به «نمونه‌های اجرای آتراکسیون» در اصفهان مورد استفاده قرار گرفته را «بخشی از اجرا برای سرگرمی و در حاشیه‌ی یک مراسم عروسی» دانست و گفت: «ای کاش برای اشاره‌ی دقیق به این موضوع، از سکانس معروف اجرای علی‌بابا در فیلم «گوزن‌ها» (ساخته‌ی مسعود کیمیایی) استفاده شده بود که به صورت دقیق به نمایش «آتراکسیون» اشاره دارد.»
مژگان خالقی نیز ضمن پذیرش این نکته گفت: «البته در مورد اشاره به «آتراکسیون» می‌توانستیم انتخاب‌های دیگری هم داشته باشیم اما وقتی در مرحله‌ی تدوین از نماهای فیلم «سوته‌دلان» استفاده کردیم به نظر می‌رسید که مناسب‌تر از بقیه است.»
وی سپس در پاسخ به یکی از تماشاگران حاضر در سالن که عملکرد فیلم او را سطحی توصیف کرده بود گفت: «اتفاقاً برای این که عملکرد فیلم در سطح نباشد به شکل بی‌رحمانه‌ای بخش عمده‌ای از تصویرهای فیلم را کنار گذاشتم. به عنوان مثال در گفت‌وگو با نصرت‌الله وحدت، مقهور شخصیت ایشان نشدم و بخش عمده‌ای از حرف‌های ایشان را کنار گذاشتم.»
خالقی گفت: «به‌هرحال باید پذیرفت «خنده در تاریکی» فیلم کاملی نیست و شاید اشتباهاتی را هم بتوان در آن یافت اما به نظر می‌رسد بازنگری دوباره و تلاش برای تکمیل آن، تنها راه برای برطرف کردن نقطه‌ضعف‌های آن باشد.»
وی افزود: «در طول سال‌های فعالیتم در عرصه‌ی تئاتر و سینما کارهای سخت و دشوار فراوانی انجام داده بودم اما باید اعتراف کنم ساخت «خنده در تاریکی» دشوارترین کاری بود که در تمام عمرم انجام داده‌ام.»
خالقی گفت: «احتمالاً اسناد و مدارک دیگری هم وجود دارد که هنوز به دست ما نرسیده؛ و این نکته، دشواری تکمیل این فیلم در آینده را دوچندان می‌سازد.»
وی سپس در پاسخ به پرسش یکی از مخاطبان فیلم خود درباره‌ی نحوه‌ی شکل‌گیری مسیر تحقیق «خنده در تاریکی» گفت: «زمانی که ایده‌ی ساخت این فیلم به ذهنم رسید قصد داشتم درباره‌ی وضعیت امروز تئاتر در بخشی از اصفهان فیلم بسازم اما وقتی با مشاور فیلم (بهرام عظیم‌پور) در این‌باره صحبت کردم پیشنهاد داد به جای این کار درباره‌ی تاریخ تئاتر در اصفهان مستند بسازم. در حقیقت، پیشنهاد ایشان مسیر حرکت فیلم را کاملاً تغییر داد.»
خالقی هم‌چنین درباره‌ی بخش‌هایی از گفتار متن فیلم که خود او اجرای آن‌ها را برعهده داشته گفت: «اصرار داشتیم یک بازیگر قدیمی تئاتر روایتگر فیلم باشد و به همین خاطر از پرویز پورحسینی دعوت کردیم تا گفتار متن فیلم را اجرا کند اما در بخش‌هایی از فیلم، از آن‌جا که زمان‌بندی لحن اجرای ایشان با میزان نماهای آرشیوی همخوانی نداشت، تصمیم گرفتیم از یک صدای جایگزین استفاده کنیم.»
بخش پایانی جلسه به صحبت‌های منتقد مهمان برنامه و جمع‌بندی حرف‌های فیلم‌ساز اختصاص داشت. مهرداد فراهانی در این بخش با اشاره به اظهار نظر یکی از کارشناسان حاضر در فیلم که به تصور عمومی درباره‌ی «مترادف بودن تئاتر اصفهان با نمایش‌های زنده‌یاد ارحام‌صدر» اشاره کرده بود گفت: «در «خنده در تاریکی» با گوناگونی و تنوع بسیار خوبی در زمینه‌ی تئاتر اصفهان روبه‌رو هستیم و می‌توان گفت خوش‌بختانه فیلم مورد بحث در رد کردن این نکته سربلند بیرون آمده است.»
وی گفت: «روح ارزشمندی که در فیلم مورد بحث وجود دارد اشاره به گوهر گمشده‌ی اصفهان امروز و بستر فرهنگی خاصی است که تئاتر این شهر تاریخی در آن شکل گرفته. تئاتری با ارتباطی کم‌نظیر میان مخاطبان و اهل نمایش که شاید به اندازه‌ی تخریب پی در پی تالارهای خاطره‌انگیز چندان فاجعه‌بار نباشد اما به‌هرحال نکته‌ی بسیار مهمی است که متاسفانه در غوغای زمانه‌ی ما گم شده است.»
فراهانی سپس «خنده در تاریکی» را «روایت یک شکست» و «نشانه‌هایی از سقوط» توصیف کرد و افزود: «متاسفانه در روایت‌های رسمی هیچ اشاره‌ای به روایت این سقوط و شکست وجود ندارد. این در حالی است که متاسفانه در کشور ما هنر نمایش در سال‌های اخیر به دلیل حاکمیت مطلق پول و فقر فرهنگی به زن‌پوشی در نمایش‌های بسیار سطح پایین و اجرای «آتراکسیون» به جای «نمایش» تغییر مسیر داده است.»
وی هم‌چنین صراحت فیلم در اشاره به ایجاد محدودیت برای برخی دست‌اندرکاران تئاتر اصفهان را ارزشمند دانست و گفت: «در بخشی از «خنده در تاریکی» به تعطیلی غیر قابل توجیه دانشگاه سوره اشاره و گفته می‌شود با این اتفاق، هر دو طیف تئاتر سنتی و آکادمیک اصفهان از حرکت باز ایستاد؛ و همان‌گونه که جریان زاینده‌رود متوقف شد، گویی رگ فرهنگ نیز در این شهر خشکید. از این زاویه، صداقت و شرافت فیلم مورد بحث را می‌توان بارها ستود.»
مژگان خالقی نیز ضمن تشکر از همکاران‌اش در ساخت این فیلم و هم‌چنین نخستین استاد خود در زمینه‌ی هنر نمایش که در سالن حضور داشت گفت: «خیلی خوش‌حالم که بعد از پنج سال موفق شدم «خنده در تاریکی» را همراه تماشاگران روی پرده ببینم و تماشای آن را با مخاطبان اصلی این فیلم سهیم باشم.»
وی گفت: «واکنش آن‌ها در برخی بخش‌های فیلم برایم غیرمنتظره بود و باعث شد از این پس نسبت به تاثیر فیلم بر مخاطبان، حساسیت بیش‌تری نشان دهم.»
ارسال دیدگاه