نگاهی به تصویر زندگی امام علی (ع) در سینما و تئاتر ایران

زندگی در تنها حکومت شیعه دنیا شاید این تصور را در ذهن مخاطب ایجاد کند که در عرصه فرهنگ و هنر این کشور سالانه آثار پرشماری با محوریت امام اول شیعیان حضرت علی(ع) تولید و عرضه می‌شود درحالی که نه تنها اینطور نیست، اگر در تاریخ ۴۰ ساله بعد از انقلاب اسلامی ایران جست‌وجو گنیم تنها به تعداد انگشت‌شماری فیلم و تئاتر و سریال تلویزیونی می‌رسیم که مستقیم و غیرمستقیم به شخصیت و زندگی امام علی(ع) می‌پردازند.

البته یکی از علل این فقر اثر نمایشی شاید به حساسیت موضوع و شخصیت بازمی‌گردد که به سبب اهمیت و جایگاه والایی که در جامعه شیعی دارد، هنرمندان کمی جرئت و جسارت ورود به این حوزه را در خود می‌بینند و آثاری که در این زمینه تولید شده‌اند اغلب پروژه‌های بزرگ دولتی هستند که به سفارش صداوسیما و مراکز فرهنگی خاص ساخته شده‌اند. البته با تعدادی آثار غیردولتی نیز مواجه هستیم که یا موفق به جذب مخاطب در سطحی گسترده نشده‌اند، یا در این راه با چالش‌هایی روبه‌رو شده‌اند.

آنچه در این گزارش می‌خوانید معرفی آثار انگشت‌شماری است که در عرصه سینما و تئاتر ایران به زندگی، شخصیت و مبارزات امام علی(ع) پرداختند. دربخش نخست به فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی معرفی می‌شوند و در بخش دوم به آثار نمایشی می‌پردازیم.

امام علی(ع) در سینمای ایران

اینجا شهر دیگری است/ کارگردان احمدرضا گرشاسبی

نویسنده فیلمنامه حمید امجد است و سعید سعدی تهیه‌کنندگی آن را برعهده داشته است. در این فیلم که با هزینه بنیاد سینمایی فارابی ساخته شده است، پژمان بازغی، داریوش ارجمند، پریوش نظریه، هومن برق‌نورد، حسین سلیمانی، فرخ نعمتی، علیرضا کمالی و داوود فتحعلی بیگی نقش‌آفرینی می‌کنند.

داستان فیلم زمان پس از ضربت خوردن حضرت علی(ع) را روایت می‌کند و ظلم‌هایی که افراد مختلف بر ایشان روا داشتند. فیلم یک شب پس از ضربت خوردن حضرت‌ علی(ع) تا زمان شهادت را به تصویر می‌کشد و قصه در مدت زمان ۲۴ ساعت می‌گذرد.

علیرغم اینکه بیش از یک میلیارد تومن هزینه ساخت این اثر شده است، فیلم در جذب مخاطب به هیچ وجه موفق نبود و در گیشه با شکست مواجه شد. ساختار تئاتری فیلم، ریتم کند و دیالوگ‌های طولانی و خسته‌کننده‌ای که افراد مختلف در توصیف یک شخص غایب دارند از عوامل شکست این فیلم ذکر شده است.

امام علی/ کارگردان داود میرباقری

شاید موفق‌ترین اثری که در شرح زندگی امام اول شیعیان ساخته شده است مجموعه تلویزیونی «امام علی» به نویسندگی و کارگردانی داود میرباقری باشد که بعدها یک نسخه سینمایی هم از آن تولید و اکران شد.

تولید و ساخت این مجموعه که از سال ۷۰ تا ۷۵ به طول انجامید، روایتگر پنج سال پایانی زندگی امیرالمؤمنین(ع) و خلافت ایشان است و بازیگران مطرح بسیاری از جمله داریوش ارجمند، مهدی فتحی، بهزاد فراهانی، محمدرضا شریفی‌نیا، پرویز پرستویی، سیروس گرجستانی، ویشکا آسایش، عنایت بخشی، اصغر همت و کریم اکبری مبارکه در آن به ایفای نقش می‌پردازند. موسیقی ماندگار این اثر هم کار فرهاد فخرالدینی است.

امام علی (ع) در تئاتر ایران

در تئاتر ایران نیز آثار انگشت‌شماری به زندگانی و شخصیت امام علی(ع) پرداختند. گرچه طی سالیان گذشته سلسله نشست‌های در خصوص آسیب‌شناسی فقر آثار هنری در این زمینه برگزار شد، هیچگاه خروجی مشخص و منظمی از این برنامه‌ها حاصل نشد. یکی از نقاط ضعف اساسی در زمینه تولید آثار نمایشی با موضوعات دینی، نبود نمایشنامه‌هایی است که از سطح کیفی قابل قبولی برخوردار باشند و در این حال با نگاهی هنرمندانه و غیر کلیشه‌ای به موضوعات دینی بپردازند. با این حال در سه دهه گذشته نمایشنامه‌نویسان و چهره‌های شناخته شده و مطرح تئاتر ایران، نمایشنامه‌های درخور توجهی را با نگاه به زندگی پیامبر اسلام و ائمه اطهار به نگارش درآوردند که در ادبیات نمایشی ایران، جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده‌اند. در ادامه این نوشتار به برخی از نمایشنامه‌ها و آثار صحنه‌ای اشاره می‌کنیم.

توبه نمی‌کنم/ کارگردان سید جواد هاشمی

این اثر یکی از جدیدترین آثار نمایشی با محوریت زندگی حضرت علی (ع) است که طی چند سال اخیر در ماه مبارک رمضان به صحنه رفته است.

این نمایش به حاشیه‌ای از دوره طلایی حکومت حضرت علی(ع) می‌پردازد که ارتباط مستقیمی با حکومت‌داری حضرت امیر ندارد بلکه شخصیت ایشان، مهربانی‌ها و نحوه برخوردشان با دیگران معرفی می‌شود.

در این نمایش علی سلیمانی، سبا سلیمانی، عارف برهمن ، سعید بحر العلومی، محمد علی کیانی، مجید اکبری، حسین میرزاییان، سیدعلی رضا موسوی، یوسف طاهریان، امیر رونقی و سید جواد هاشمی ایفای نقش می کنند.

نمایشنامه‌ها

در بخش نمایشنامه البته آثار ماندگاری به نام امام علی (ع) نوشته شده‌اند؛ نمایشنامه‌های «مهر و آیینه‌ها»، «مجلس ضربت خوردن»، «امیر»، «زمان سکوت برای زندگان»، «پل» و «عشقه» از آثار ماندگار ادبیات نمایشی ایران با محوریت زندگی امام اول شیعیان هستند.

نمایشنامه «مهر و آیینه‌ها» نوشته حمید امجد نمایشنامه‌نویس، کارگردان، پژوهشگر و مدرس با سابقه تئاتر است که در سال ۸۰ این اثر نمایشی را در تالار مولوی به صحنه برد. اجرای نمایش «مهر و آیینه‌ها» با حضور بازیگرانی چون اکبر زنجانپور، رضا بابک، میکاییل شهرستانی، زنده‌یاد حمید حمزه، بهرام ابراهیمی، کرامت رودساز و پریزاد سیف با استقبال مخاطبان و منتقدان تئاتری مواجه شد و در همان سال در تالار مهر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی نیز به اجرای عمومی خود ادامه داد.

«مهر و آیینه‌ها» با نگاهی به زندگی امیرالمؤمنین(ع) نگاشته شده و زندگی حضرت و خصایص ایشان از زبان چند شخصیت دیگر روایت می‌شود و به زعم بسیاری از صاحبنظران، یکی از بهترین آثار تولید و اجرا شده با موضوع دینی و شخصیت حضرت علی(ع) است.

نمایشنامه «مجلس ضرت خوردن» نوشته بهرام بیضایی نمایشنامه‌نویس، کارگردان و مدرس مطرح تئاتر ایران است که با پرداختن به شخصیت حضرت علی(ع) از نگاه ضاربان حضرت یعنی ابن ملجم و قطامه نگاشته شده است. این نمایشنامه علیرغم اینکه یکی از آثار مطرح ادبیات نمایشی ایران است که موضوعی دینی دارد، نتوانست بر صحنه تئاتر اجرا شود.

سال ۹۳ و در ایام سوگواری ماه مبارک رمضان و شهادت حضرت علی(ع)، در قالب ویژه‌برنامه نمایشنامه‌خوانی آثار دینی در این ایام که در مجموعه تئاتر شهر اجرا شد، نمایشنامه «مجلس ضربت خوردن» را نیز محمد رحمانیان و با حضور بازیگرانی چون علی عمرانی، احسان کرمی و امیرکاوه آهنین‌جان نمایشنامه‌خوانی شدو

نمایشنامه «امیر» نوشته محمد رحمانیان نمایشنامه‌نویس باسابقه تئاتر ایران، یکی دیگر از آثاری است که با نگاه به زندگی و شخصیت حضرت علی (ع) نگاشته شده و یکی از آثار باکیفیت ادبیات نمایشی ایران در حوزه نمایشنامه‌های با موضوعی دینی است.

رحمانیان علاوه بر نمایشنامه «امیر»، نمایشنامه‌های «پل» و «اسب‌ها» را با نگاه به زندگی و بینش امام حسین (ع) و واقعه عاشورا به نگارش درآورد و در مقام کارگردان هم این دو اثر نمایشی را به صحنه برد. نمایشنامه و اجرای نمایش «پل» از جمله آثار موفق تئاتر ایران است.

محمد چرمشیر دیگر نمایشنامه‌نویس با‌سابقه تئاتر ایران است که نمایشنامه «زمان سکوت برای زندگان» را با موضوع شخصیت حضرت علی (ع) به نگارش درآورد. این اثر نمایشی نیز از آثار ماندگار ادبیات نمایشی ایران است که با موضوع و نگاه دینی تولید شده است.

«زمان سکوت برای زندگان» نیز در سال ۹۳ به همراه نمایشنامه «مجلس ضربت خوردن» بهرام بیضایی، در مجموعه تئاتر شهر و با کارگردانی عباس غفاری خوانش شد.