‌شرایط تغییر نام و نام‌خانوادگی

در ماده ۲۰ قانون ثبت احوال و تبصره‌های ذیل آن درخصوص انتخاب نام و نام خانوادگی به صراحت قانون‌گذار بیان می‌کند: انتخاب نام با اعلام‌کننده است، برای نامگذاری یک نام ساده یا مرکب (‌حسین، محمد مهدی و مانند آن) که عرفا یک نام محسوب می‌شود ‌انتخاب خواهد شد. در تبصره یک همین ماده قانون‌گذار تاکید می‌کند: انتخاب نام‌هایی که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می‌‌شود و همچنین انتخاب عناوین و القاب و نام‌هایی زننده و مستهجن یا‌ نامتناسب با جنس ممنوع است.

در تبصره ۲ و ۳ و ۴ ماده ۲۰ قانون ثبت احوال هم قانون‌گذار بیان می‌کند: تشخیص نام‌های ممنوع با شورأی عالی ثبت احوال است و این شورا نمونه‌های آن را تعیین و به سازمان اعلام می‌کند. انتخاب نام در مورد اقلیت‌های دینی شناخته شده در قانون اساسی تابع زبان و فرهنگ دینی آنان است. در اسناد سجلی اقلیت‌های دینی شناخته شده در قانون اساسی کشور نوع دین آنان قید می‌شود.

بی‌شک مهمترین سوال درخصوص تغییر نام این است که چه افرادی می‌توانند نام خود را تغییر بدهند؟ در پاسخ به این سوال باید بگویم که اصولا افراد ذیل می‌توانند برای تغییر نام خود اقدامات لازم را انجام بدهند که این افراد شامل: ۱. اشخاصی که بالای ۱۸ سال سن دارند. ۲. افراد کمتر از ۱۸ سال که دارای حکم رشد باشند؛ ۳. پدر یا جد پدری با ارائه شناسنامه خود جهت فرزندان کمتر از ۱۸ سال. ۴. سرپرست قانونی (قیم، امین، وصی) برای افراد صغیر و محجور با ارائه مدارک مستند که سمت او احراز شده باشد؛ می‌توانند جهت تغییر نام اقدام کنند. البته نکته مهمی که باید به آن اشاره کنم این است که تغییر نام افراد زیر ۱۸ سال از طریق سازمان ثبت احوال امکان‌پذیر نبوده و متقاضیان از طریق مراجعه به محاکم قضایی باید اقدام به تغییر نام خود کنند.

اکنون در کشور ما برای تغییر نام، می‌توانید به کلیه ادارات ثبت احوال سراسر کشور مراجعه کنید؛ حتی می‌توانید درخواست تغییر نام خود را به اداره ثبت احوالی که غیر از محل صدور شناسنامه شما است بدهید در این خصوص پس از پذیرش درخواست و ارسال آن به اداره ثبت احوال (محل صدور شناسنامه) و طرح در هیات حل اختلاف درخواست شما مورد بررسی قرار می‌گیرد و نتیجه به شما اعلام می‌شود. نکته مهمی که در این خصوص باید بگویم این است که دختران بالای ۱۸ سال و زنان شوهردار برای تغییر نام خود هیچ نیازی به اذن شوهر یا اذن ولی خود ندارند.

پس از این که شما درخواست تغییر نام خود را تحویل دادید درخواست شما در هیات حل اختلاف اداره ثبت احوال محل صدور شناسنامه مورد بررسی قرار می‌گیرد و نسبت به آن با رعایت قوانین و مقررات مربوطه اتخاذ تصمیم می‌شود؛ در این صورت دو حالت وجود دارد، در حالت اول رأی هیات حل اختلاف به نفع شما است یعنی این که با درخواست تغییر نام شما موافقت شده است و شما پس از رؤیت رأی می‌توانید تقاضای صدور اجرأیه بدهید و نام جدید شما با تعویض شناسنامه تغییر می‌کند.

اما در حالت دوم چنانچه رأی صادره به نفع شما نباشد، یعنی هیات حل اختلاف مخالف تغییر نام شما باشد؛ در این صورت شما می‌توانید به استناد ماده ۴ قانون ثبت احوال در مهلت مقرر که ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ رأی صادره است نسبت به آن رأی در دادگاه محل اقامت خود مراجعه و اعتراض کند. نکته مهمی که درخصوص اعتراض به رأی هیات حل اختلاف مطابق ماده ۴ قانون ثبت احوال باید بگویم این است که هرگاه سند ثبت احوال در ایران تنظیم شده و ذینفع مقیم خارج از کشور باشد رسیدگی‌ها با دادگاه محل صدور سند است و اگر محل تنظیم سند‌ و محل اقامت خواهان هر دو در خارج از کشور باشد رسیدگی با دادگاه عمومی شهر تهران خواهد بود.

با توجه به ماده ۲۰ قانون ثبت احوال و رویه‌های عملی اداره ثبت احوال تغییر نام‌های ممنوعه و نام‌هایی که برای دختران گذاشته می‌شود که پسرانه تلقی می‌شود یا برعکس این مساله، تغییر چنین نام‌هایی کار آسانی است اما تغییر نام‌های غیرممنوعه کمی سخت‌تر است علت این مساله هم این است که گاهی برخی افراد به دیگران بدهکار هستند یا سوءاستفاده‌هایی از افراد دیگر کرده‌اند و... که با تغییر نام خود درصدد این هستند که حقوق دیگران را تضییع کنند یا دلایل مختلف دیگر که ممکن است با تغییر نام شما مخالفت شود، اما با این حال هم تغییر این نام‌ها غیرممکن نیست.

از آنجایی که برای تغییر نام خود هم می‌توانید به اداره ثبت احوال مراجعه کنید، و هم می‌توانید به دادگاه عمومی حقوقی مراجعه کنید؛ چنانچه شما بخواهید نام خود را تغییر دهید و این فرأیند را از طریق دادگاه پیگیری کنید، باید دادخواست حقوقی به طرفیت اداره ثبت احوال مطرح کنید که بهتر است برای تنظیم چنین دادخواستی حتما به یک وکیل دادگستری مراجعه کنید.

نکته مهمی که درخصوص تنظیم دادخواست برای تغییر نام باید بگویم و بهتر است که رعایت شود این است که به پیوست دادخواست خود حتما یک استشهادیه محلی که چند نفر ذیل آن را امضا و تایید کنند که شما بیشتر با آن نام یعنی (نام جدیدی که می خواهید در شناسنامه قید شود) شناخته شده‌اید، و نام شناسنامه‌ای شما را کسی نمی‌داند و این مساله هم باعث مشکلات زیادی برای شما شده است، برای تغییر نام شما در دادگاه چنین استشهادیه‌ای می‌تواند مفید واقع شود.

یک تصور اشتباهی هم که اکثر افراد جامعه ما دارند این است که نام‌های مذهبی را نمی‌توان تغییر داد. در پاسخ به این سوال باید بگویم که این مساله فقط یک تصور و باور اشتباه است، بلکه شما می‌توانید نام مذهبی خود را تغییر دهید و در این خصوص منع خاصی وجود ندارد؛ اما روند و شرأیط تغییر نام‌های مذهبی نسبت به نام‌های دیگر کمی سخت‌تر است. این نکته مهم را هم باید بدانید که شما فقط یک بار می‌توانید نام و نام خانوادگی خود را تغییر دهید پس برای تغییر نام و نام خانوادگی خود بسیار دقت کنید و با آگاهی کامل اقدام کنید.

روند تغییر نام خانوادگی در شناسنامه

در ماده ۹۹۷ قانون مدنی قانون‌گذار می‌گوید: هرکس باید دارای نام خانوادگی باشد اتخاذ نام‌های مخصوصی که به‌موجب نظامنامه اداره سجل احوال معین می‌شود ممنوع است. در ماده ۴۰ قانون ثبت احوال قانون‌گذار ما درخصوص تغییر نام خانوادگی بیان می‌کند: تغییر نام خانوادگی با تصویب سازمان ثبت احوال کشور خواهد بود و در تبصره این ماده هم گفته شده که موارد تغییر نام خانوادگی مطابق آیین‌نامه اجرأیی این قانون است.

در ماده ۴۱ همین قانون قانون‌گذار برای تاکید بیشتر می‌گوید: حق تقدم نام خانوادگی با رعایت تاریخ تقدم صدور اسناد مختص اشخاصی است که به نام آنان در دفاتر مخصوص نام خانوادگی ادارات‌ ثبت احوال به ثبت می‌رسد و دیگری حق اختیار آن را در آن اداره ندارد مگر با اجازه دارنده حق تقدم و این حق پس از فوت به ورثه قانونی انتقال ‌می‌یابد. هر یک از وراث می‌توانند شخصی که نام خانوادگی او را اختیار کرده مورد اعتراض قرار داده و تغییر نام خانوادگی او را از دادگاه بخواهد ولی ‌وراث بالاتفاق می‌توانند به دیگری اجازه دهند که نام خانوادگی آنان را اختیار کند.

در تبصره ماده ۴۱ قانون ثبت احوال قانون‌گذار می‌گوید: نام خانوادگی فرزند همان نام خانوادگی پدر خواهد بود اگر چه شناسنامه فرزند در قلمرو اداره ثبت احوال دیگری صادر شود. فرزندان کبیر ‌می‌توانند برای خود نام خانوادگی دیگری انتخاب کنند. نکته مهم دیگر که باید بگویم این است که مطابق با ماده ۴۲ قانون ثبت احوال، زوجه می‌تواند با موافقت همسر خود تا زمانی که در قید زوجیت او است از نام خانوادگی همسر خود بدون رعایت حق تقدم استفاده کند ‌و در صورت طلاق ادامه استفاده از نام خانوادگی موکول به اجازه همسر خواهد بود.

سوال پرتکرار دیگر که ممکن است برای اکثر افراد جامعه ما پیش بیاید این است که اگر زن و مرد از هم طلاق بگیرند آیا می‌توانند اسم همسر خود را از شناسنامه حذف کنند یا نمی‌توانند؟ در پاسخ به این سوال به‌طور کلی باید بگویم که بله می‌شود اسم همسر را از شناسنامه حذف کرد؛ مطابق با ماده ۳۳ قانون ثبت احوال این کار امکان‌پذیر است اما شرأیط خاص خود را دارد. به این صورت که چنانچه زن باکره باشد می‌تواند با داشتن گواهی پزشکی قانونی مبنی بر باکره بودن خود به اداره ثبت احوال مراجعه کرده و اقدام به حذف اسم همسر از شناسنامه خود کند.

اما چنانچه زن به هر دلیلی باکره نباشد در این صورت فقط زمانی می‌تواند نام همسر سابق خود را از شناسنامه حذف کند که ازدواج جدید انجام بدهد و نام همسر جدید در شناسنامه‌اش ثبت شود در این صورت می‌تواند به اداره ثبت احوال مراجعه کند و تقاضای حذف نام همسر سابق خود را بدهد؛ توجه داشته باشید که این مساله برای مردان هم صدق می‌کند یعنی چنانچه مرد مجدد ازدواج کند می‌تواند به اداره ثبت مراجعه کند و تقاضای حذف نام همسر سابق خود را بدهد.

البته که این نکته مهم را باید بگویم که تمامی اطلاعات ازدواج و طلاق هر فردی با هر تعداد که باشد در سامانه سازمان ثبت ‌احوال موجود است و حتی با حذف آن از شناسنامه در این سامانه پاک نخواهد شد.

*پژوهشگر علم حقوق