جمهوری اسلامی و انقلاب در آموزش

پرویز پیکری؛ قبل از انقلاب اسلامی بیش از ۴۰ درصد کودکان از رفتن به مدرسه محروم بودند و این آمار در شرایطی رقم خورده بود که در خاورمیانه و جهان اوضاع به مراتب بهتری حکم‌فرما بود. در ایران و به‌ویژه در روستاها و شهرهای کوچک که اکثریت جامعه را تشکیل می‌دادند شرایط نابه‌سامانی از نظر سواد وجود داشت. شرایطی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی با جهشی دو برابر میانگین جهانی، بهبود ‌یافت و محرومیت از تحصیل در کودکان را به زیر ۱ درصد رساند.

در این نوشتار که از ‌کتاب کارنامه منتشرنشده دریافت شده است؛ مهم‌ترین شاخصه‌های سنجش وضعیت آموزش در کشور مبتنی بر آمارهای جهانی بین ایران و کشورهای جهان، شامل نرخ باسوادی بزرگسالا‌ن، عدالت جنسیتی در نظام آموزشی، وضعیت سواد در بین زنان، کیفیت معلمان، درصد کودکان محروم از تحصیل و مهارت دانش‌آموزان ‌مورد مقایسه قرار گرفته است.

نرخ باسوادی بزرگسالان

مهم‌ترین شاخص سنجش وضعیت آموزشی، بررسی میزان سواد در کشورهای مختلف است. کسب و بهبود مهارت‌های سوادآموزی در طول زندگی بخشی ذاتی از حق آموزش است و با خود توانمندسازی و مزایای عظیمی را به‌همراه دارد. سواد باعث توسعه پایدار، مشارکت بیشتر در بازار کار، بهبود سلامت و تغذیه کودکان و خانواده، کاهش فقر و گسترش فرصت‌های زندگی می‌شود. طبق تعریف یونسکو، سواد به عنوان مجموعه‌ای از مهارت‌های خواندن، نوشتن و شمارش محسوب می‌شود.

با وجود پیشرفت سواد در سطح جهانی، ۷۷۱ میلیون جوان و بزرگسال هنوز نمی‌توانند بخوانند و بنویسند. دو‌سوم آن‌ها زن هستند و ۲۵۰ میلیون کودک در کسب مهارت‌های اولیه سواد ناکام هستند. قبل از همه‌گیری کووید-۱۹، که بدترین اختلال در آموزش در یک قرن گذشته را ایجاد کرد، ۶۱۷ میلیون کودک و نوجوان به حداقل سطح مطالعه نرسیده بودند.

*وضعیت سوادآموزی در ایران و مقایسه آن با سایر کشورهای جهان در طول چند دهه اخیر

وضعیت سواد مردم در حکومت پهلوی

وضعیت سواد عمومی مردم در دوران حکومت پهلوی نشان می‌دهد طرح‌های آموزشی این حکومت برای ارتقای سوادآموزی در بین مردم در نسبت به میانگین جهانی و وضعیت سایر کشورهای جهان، نتایج مطلوب مدنظر را نداشته است. در حالیکه کشورهای زیادی در همان سال‌ها با طرح‌های گوناگون موفق به کاهش قابل توجه بی‌سوادی شدند، طرح‌هایی همچون ایجاد سازمان تعلیمات اکابر، آموزش سالمندان، سازمان آموزش به بزرگسالان، تشکیل سپاه دانش و ... نتوانستند باعث کاهش قابل توجه بی‌سوادی در ایران به نسبت سایر کشورهای جهان شوند. این موضوع باعث قرار گرفتن ایران در جایگاهی نامطلوب در شاخص‌های جهانی سوادآموزی شد. برخی از مقایسه‌ها با استناد به آمارهای جهانی در ذیل خواهد آمد.

بی‌سواد‌تر از کشورهای جهان عرب

بررسی وضعیت ایران در شاخص سواد و مقایسه آن با میانگین کشورهای جهان عرب نشان می‌دهد در دوران حکومت پهلوی نرخ سواد در ایران به مراتب از میانگین کشورهای عربی پایین‌تر بوده است. در حالی‌که طبق آمار بانک جهانی در سال ۱۳۵۵ شمسی ۳۷‌درصد از افراد بالای ۱۵ سال در ایران باسواد محسوب می‌شده‌اند در سال ۱۳۵۶ شمسی بیش از ۴۵ درصد از مردم کشورهای عربی با‌سواد بوده‌اند.

پایین‌تر از خاورمیانه

در حالی‌که در سال ۱۳۵۵ شمسی ۶۳ درصد از افراد بالای ۱۵ سال در ایران سواد نداشته‌اند، میانگین درصد بی‌سوادان کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ۵۶ درصد بوده است و در این شاخص وضعیت بهتری از ایران داشته‌اند.

بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی

اما در دوران پهلوی، ‌وضعیت سوادآموزی در ایران شکاف زیادی با میانگین جهانی در این شاخص داشته است. سال ۱۳۵۵ شمسی میانگین جهانی درصد باسوادان ‌بالای ۱۵ سال، ۶۷ درصد بوده است، یعنی ۳۰ درصد بیشتر از ایران! این آمار نشان‌دهنده عقب‌ماندگی ایران در اواخر حکومت پهلوی در حوزه سواد‌آموزی به نسبت میانگین کشورهای جهان می‌باشد. همچنین نویسنده کتاب ایران بین دو انقلاب وضعیت سواد در سه ساله پایانی عمر رژیم پهلوی را اینگونه روایت می‌کند: «۶۸ درصد بزرگسالان هنوز بی‌سواد بودند، تعداد بیسوادان عملاً از ۱۳ میلیون نفر به حدود ۱۵ میلیون نفر افزایش یافت، کمتر از ۴۰ درصد از کودکان دبستان را تمام کردند، میزان معلم-دانش‌آموز در مدارس دولتی بسیار پایین بود، فقط ۶۰۰۰۰ ظرفیت دانشگاهی هر سال برای بالغ بر ۲۹۰ هزار متقاضی وجود داشت و درصد جمعیت دارای تحصیلات عالی از نازل‌ترین موارد در خاورمیانه بود.»

جبران عقب‌ماندگی از کشورهای جهان عرب

با وقوع انقلاب اسلامی ایران، نهضتی در راستای سوادآموزی حداکثری ایجاد شد که نتایج درخشان آن علاوه بر جبران عقب‌ماندگی‌های قبلی، باعث بهبود قابل توجه ‌جایگاه ایران در سطح جهانی و پیشی‌گرفتن ایران از میانگین جهانی در این شاخص شده است. برای نمونه ‌در دوره پهلوی نرخ سوادآموزی در ایران پایین‌تر از کشورهای عربی بود، اما پس از انقلاب اسلامی و با تلاش‌های صورت گرفته در چند دهه گذشته، هم‌اکنون ایران وضعیتی به مراتب بهتر از میانگین کشورهای عربی دارد. در سال ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ شمسی (۱۹۷۶) نرخ سواد در ایران ۳۷ درصد بوده درحالیکه ‌میانگین کشورهای ‌عربی ۴۵ درصد را نشان می‌دهد. اما این شاخص و نرخ سواد در ایران در سال ۱۴۰۰ شمسی (۲۰۲۱) به ۸۹ درصد رسیده است درحالی‌که میانگین کشورهای عربی ۷۴ درصد بوده است؛ بنابراین پس از انقلاب اسلامی، هم عقب‌ماندگی‌های قبلی جبران شده و هم ۱۵ درصد وضعیت ایران بهتر از میانگین کشورهای عربی شده است.

پیشی‌گرفتن‌ از میانگین خاورمیانه

‌در دوره پهلوی، نرخ سوادآموزی در ایران از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا پایین‌تر بود، اما آمارهای جهانی نشان می‌دهد که هم‌اکنون ایران وضعیتی بهتر از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا در این شاخص دارد. برای نمونه نرخ باسوادی در ایران در سال ۱۳۵۵ شمسی ۳۷ درصد بوده و ‌در سال ۱۴۰۰ شمسی به ۸۹ درصد رسیده است این در حالی است که نرخ باسوادی در سال ۱۳۵۵ شمسی در خاورمیانه و شمال آفریقا ۴۴ درصد بوده و در سال ۱۴۰۰ شمسی ‌به ۸۰ درصد رسیده است. بنابراین پس از انقلاب اسلامی ایران، هم عقب‌ماندگی‌های قبلی جبران شده و هم ایران وضعیتی بهتر از میانگین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا دارد.

عبور از میانگین جهانی

در حالی که در دوران پهلوی وضعیت سوادآموزی در ایران شکاف زیادی با میانگین جهانی در این شاخص داشته است و میانگین جهانی نرخ سواد ۳۰ درصد بیشتر از ایران بوده، پس از انقلاب اسلامی جهش خیره‌کننده سوادآموزی در ایران باعث شده است که این فاصله ۳۰ درصدی جبران شود و حداقل در چند سال گذشته، ایران به وضعیتی بهتر از میانگین جهانی دست پیدا کند؛ موضوعی که نشان می‌دهد رشد ایران در سوادآموزی یک رشد طبیعی و همگام با سایر کشورهای جهان نبوده بلکه رشدی چند برابر میانگین جهانی در ایران رقم خورده است.

ایران رتبه اول افزایش سواد در جهان

همانگونه که آمارهای جهانی نشان دادند در طول ۴۰ سال اخیر ایران جهشی بی‌نظیر و چند برابر میانگین جهانی در افزایش نرخ باسوادان داشته است. اما گزارشی از سایت OURWORLDINDATA مبتنی بر داده‌های یونسکو، از زاویه دیگر این اتفاق را نشان داده است. در این گزارش میزان تغییر نرخ سواد در تمامی کشورهای دنیا در طول سال‌های ۱۹۷۶ (۱۳۵۵ شمسی) تا ۲۰۱۸ (۱۳۹۷ شمسی) با هم مقایسه شده است. خروجی این مقایسه نشان می‌دهد که در چند دهه گذشته، ایران رتبه اول افزایش سواد را در میان تمامی کشورهای دنیا دارا می‌باشد. در واقع در این بازه تقریباً ۴۰ ساله، هیچ حکومتی در جهان به اندازه جمهوری اسلامی ایران ‌موفق به ‌باسواد‌کردن مردم نشده است.

عدالت جنسیتی در نظام آموزشی

عدالت جنسیتی در نظام آموزشی و شاخص GPI (Gender parity index) ابزاری برای اندازه‌گیری نسبت دسترسی نسبی به آموزش در میان مردان و زنان است. اگر این شاخص کمتر از یک باشد نشان از دسترسی کمتر زنان به آموزش و اگر بیشتر از یک باشد نشان از دسترسی بیشتر زنان به آموزش است و مشخصا عدد یک نشان از برابری در این حوزه است. دستیابی به عدالت جنسیتی در آموزش، به‌عنوان یکی از مظاهر عدالت اجتماعی، از دستاوردهای مهم نظام آموزش و آموزش عالی کشور در سال‌های پس از انقالب اسلامی بوده است. آمارهای جهانی نشان می‌دهد نرخ سواد در بین زنان قبل از انقلاب اسلامی، ۳۵ درصد پایین‌تر از میانگین جهانی و در وضعیت اسفناکی بوده است، در حالی که افزایش سوادآموزی زنان پس از انقلاب اسلامی، جهش خیره‌کننده‌ای داشته و باعث ارتقای جایگاه ایران در مقیاس جهانی شده است.

همانگونه که در جدول مشاهده می‌شود، طبق آمار بانک جهانی در سال ۱۹۷۶ (۱۳۵۵شمسی)، حدود ۷۶ درصد از زنان بالای ۱۵ سال ایرانی سواد نداشته‌اند درحالیکه وضعیت کشورهای عربی، وضعیت منطقه خاورمیانه و میانگین جهانی به مراتب از ایران بهتر بوده است.

اما خدمت‌رسانی در حوزه سوادآموزی به زنان ایرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی باعث شده که در آخرین آمار بانک جهانی، ایران نه تنها از خاورمیانه و کشورهای عربی در شاخص سواد زنان، پیشی بگیرد بلکه میانگین جهانی را نیز پشت سر گذاشته است.

ایران رتبه اول ارتقای سواد زنان در جهان

ارزش خدمات انقلاب اسلامی در حوزه ارتقای سوادآموزی زنان وقتی بهتر مشخص می‌شود که تغییرات سواد زنان در بین تمامی کشورهای جهان در طول چند دهه اخیر بررسی و با تغییر صورت گرفته در ایران مقایسه شود. این بررسی نشان می‌دهد که برخلاف تبلیغات گسترده علیه عملکرد جمهوری اسالمی در حوزه زنان، در بازه تقریبا ۴۰ ساله اخیر، هیچ حکومتی در جهان به اندازه جمهوری اسلامی ایران موفق به ارتقای سواد زنان نشده است. در جدول زیر میزان تغییر نرخ سواد زنان در تمامی کشورهای دنیا در طول سال‌های ۱۹۷۶ (۱۳۵۵شمسی) تا ۲۰۱۸ (‌۱۳۹۷شمسی) با هم مقایسه شده است. ایران رتبه اول ارتقای ‌سواد زنان در جهان را در طول سال‌های ۱۹۷۶ (۱۳۵۵شمسی) تا ۲۰۱۸ (۱۳۹۷شمسی) دارد.

نرخ باسوادی زنان جوان (۱۵ تا ۲۴ ساله)

یکی از دیگر از شاخص‌های بررسی میزان سوادآموزی زنان در کشورها، نرخ سواد در میان زنان جوان هر کشور است. بازه سنی تعریف شده در این شاخص، زنان ۱۵ تا ۲۴ ساله است. در جدول ‌زیر نرخ سواد زنان جوان در سال‌های ۱۹۷۶ (‌۱۳۵۵شمسی) و ۲۰۲۱ (۱۴۰۰شمسی) در ایران و جهان مقایسه شده است.

در این شاخص نیز آن‌چه مشاهده می‌شود یک جهش خیره‌کننده در رشد و توسعه سوادآموزی در بین زنان جوان ایرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است. جهشی که ایران را از دورانی که حدود ۶۰ درصد زنان جوان کشور بی‌سواد بوده‌اند به زمانی رسانده که طبق آمار بانک جهانی مبتنی بر داده‌های یونسکو، ۹۹ درصد زنان جوان ایرانی دارای سواد هستند.

همچنین ایران رتبه چهارم برترین کشورهای دنیا در افزایش سواد زنان ‌جوان در طول سال‌های ۱۹۷۶ (۱۳۵۵شمسی) تا ۲۰۱۶ (‌۱۳۹۵شمسی) را داراست.

‌ شاخص GPI و ارزیابی آن در دوره ابتدایی‌

شاخص GPI ابزاری برای اندازه‌گیری نسبت دسترسی نسبی به آموزش در میان مردان و زنان است. اگر این شاخص کمتر از یک باشد نشان از دسترسی کمتر زنان به آموزش و اگر بیشتر از یک باشد نشان از دسترسی بیشتر زنان به آموزش است و مشخصا عدد یک نشان از برابری در این حوزه است. ‌بنابر آمارهای بانک جهانی براساس داده‌های یونسکو، ایران در سال ۱۹۷۸ (‌۱۳۵۶شمسی) وضعیت مناسبی در شاخص GPI دوره ابتدایی نداشته و در این شاخص وضعیت میانگین جهانی، کشورهای خاورمیانه و کشورهای عربی همگی بهتر از ایران بوده است. اما در سال ۲۰۲۰ (‌۱۳۹۹شمسی) شاهد بهبود قابل توجه شاخص GPI دوره ابتدایی در ایران هستیم که این ارتقا، ایران را در زمره کشورهای با وضعیت مطلوب دسترسی برابر دختران و پسران به آموزش ابتدایی قرار داده است. در سال ۱۹۷۸ (‌۱۳۵۶شمسی)، شاخص GPI دوره ابتدایی در ایران ۶۸درصد بوده است. یعنی به‌ازای هر ۱۰۰ پسر، ۶۸ دختر وارد مدارس ابتدایی می‌شده‌اند، در حالیکه در همان سال، میانگین جهانی این شاخص ۸۴درصد، میانگین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ۶۹درصد، میانگین کشورهای عربی ۷۰درصد و در کشور ترکیه ۸۳درصد بوده است. اما در سال ۲۰۲۰ (‌۱۳۹۹شمسی)، شاخص GPI دوره ابتدایی در ایران به عدد ۱/۰۶ رسیده است، یعنی به‌ازای هر ۱۰۰ پسر، ۱۰۶ دختر وارد مدارس ‌ابتدایی می‌شوند. در جدول زیر وضعیت ایران با جهان در شاخص GPI دوره ابتدایی مقایسه شده است.

کیفیت معلمان

یکی دیگر از شاخصه‌های مهم سنجش وضعیت آموزش در کشورها، بررسی میزان صلاحیت معلمان برای آموزش است. برای پی‌بردن به این صلاحیت، یونسکو دو شاخص مشخص کرده، شاخص اول درصدی از معلمان که دارای حداقل مدارک تحصیلی لازم برای تدریس در مقطع ابتدایی در یک کشور معین هستند، شاخص دوم درصدی از معلمان کشور که حداقل آموزش سازمان‌یافته مورد نیاز برای تدریس در سطح ابتدایی را در کشور مورد نظر دریافت کرده‌اند. این دو شاخص به ترتیب در محورهای عمودی و افقی نمودار صلاحیت معلمان در یک کشور در زیر آورده شده است. براساس شکل زیر می‌توان دریافت که در ایران ۱۰۰درصد معلمان در دوره ابتدایی هم دارای مدرک تحصیلی مربوطه هستند و هم برای آموزگاری تربیت شده و آموزش دیده‌اند تا ایران در زمره کشورهای با وضعیت مطلوب صلاحیت معلمان ابتدایی قرار داشته باشد، در همین شکل دایره‌های رنگی و غیر رنگی که نشانگر وضعیت سایر کشورها است، نشان می‌دهد ‌کشورهای زیادی تا سال ۲۰۱۵ (‌۱۳۹۴شمسی) عملکرد متفاوتی نسبت به ایران داشته و نتوانسته‌اند این مهم را کسب کنند.‌

*نسبت معلمان آموزش دیده‌شده برای مقطع ابتدایی (محور افقی) و معلمان دارای صلاحیت آکادمیک (محور قائم)

کودکان محروم از تحصیل

یکی دیگر از شاخصه‌هایی که در سنجش وضعیت آموزش کشورها باید مورد بررسی قرار گیرد، شاخص محرومیت از تحصیل در بین کودکان است. یونسکو در گزارشی با عنوان «نظارت بر آموزش در جهان» از ۲۶۴ میلیون کودک محروم از تحصیل روزانه در سطح جهان خبر داده است. یعنی بیش از ۲۶۰ میلیون کودک در جهان از حق رفتن به مدرسه محروم‌اند. در ایران، آماری که در داده‌های یونسکو از دوره پهلوی وجود دارد مربوط به سال ۱۹۷۱ (‌۱۳۵۰شمسی) است، در این سال به‌ازای هر ۱۰۰ کودکی که به مدرسه رفته‌اند، ۴۱ کودک محروم از رفتن به مدرسه بوده‌اند یعنی درصد محرومیت از تحصیل ۴۱ درصد بوده است. در همین سال میانگین جهانی محرومیت از تحصیل ۲۸ درصد و میانگین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ۳۹ درصد بوده است، یعنی وضعیتی به مراتب بهتر از ایران در محرومیت از تحصیل کودکان. یا به عنوان مثال کشور ترکیه در همین سال فقط ۱۵ درصد محرومیت از تحصیل داشته است.

اما طبق آخرین آماری که از شاخص محرومیت از تحصیل کودکان در ایران وجود دارد، در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶شمسی) ایران وضعیتی مطلوب‌تر از میانگین جهانی، میانگین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا و حتی کشوری همچون ترکیه داشته و توانسته تا حد زیادی محرومیت ‌از تحصیل کودکان را از بین ببرد. در جدول زیر درصد کودکان محروم از تحصیل در ایران و جهان با یکدیگر مقایسه شده است.

مهارت دانش‌آموزان

مهارت دانش‌آموزان در خواندن و ریاضیات دو شاخصی است که در آمارهای جهانی مورد محاسبه قرار می‌گیرد. در این دو شاخص اطلاعات چندانی از وضعیت گذشته کشورها از جمله ایران موجود نیست و آمارهای موجود به سال‌های اخیر برمی‌گردد.

مهارت خواندن

این شاخص به بیان درصد دانش‌آموزان پایه‌های ابتدایی ‌(کلاس‌های دوم یا سوم) که به حداقل سطح مهارت در خواندن دست می‌یابند، اشاره می‌کند. این شاخص برای ایران ۷۶ درصد است و از این جهت ایران در بین کشورهای جهان وضعیت مطلوبی دارد اما با برترین کشورها در این شاخص هنوز فاصله دارد و باید در راستای کاهش این فاصله تلاش مضاعف صورت پذیرد. در شکل زیر برخی از کشورها به‌عنوان نمونه انتخاب ‌شده و درصد مهارت در خواندن برای آن‌ها نشان داده شده است.

مهارت در ریاضیات

این شاخص به بیان درصد دانش‌آموزان پایه‌های ابتدایی (کلاس‌های دوم یا سوم) که به حداقل سطح مهارت در ریاضیات دست می‌یابند، اشاره می‌کند. این شاخص برای ایران ۶۵ درصد است و از این جهت ایران در بین کشورهای جهان وضعیت نسبتا خوبی دارد اما با برترین کشورها در این شاخص هنوز فاصله دارد و باید در راستای کاهش این فاصله تلاش مضاعف صورت پذیرد. در شکل زیر برخی از کشورها به عنوان نمونه انتخاب ‌‌شده و درصد مهارت در ریاضیات برای آن‌ها نشان داده شده است.

در پایان می‌توان گفت با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نهضت همه‌جانبه رفع بی‌سوادی و ارتقای سطح سواد جامعه شروع شد تا اقشار مختلف جامعه بتوانند تمامی ظرفیت‌های‌شان را پای پیشرفت کشور بیاورند. در این راستا، ‌کشوری که نرخ باسوادی در آن ۳۰ درصد پایین‌تر از میانگین جهانی، ۷ درصد پایین‌تر از میانگین کشورهای خاورمیانه و ۸ درصد کمتر از میانگین کشورهای عربی‌ بود؛ با پیروزی انقلاب اسلامی بـه جمع ‌کشورهای ‌جهان با وضعیت مطلوب در سـوادآموزی و بالا‌تر از میانگین جهانی سواد تبدیل شد. این مهم در شرایطی اتفاق افتاد که با اسـتناد به آمارهای جهانی، هیچ حکومتی در جهان در چند دهه گذشته به اندازه جمهوری اسلامی ایران نتوانسته مردم را باسواد کند.

همچنین ‌برخلاف تبلیغات گسترده علیه عملکرد جمهوری اسلامی در حوزه زنان، ایران رتبه اول ارتقای سواد زنان در جهان را در طول سال‌های ۱۹۷۶ (۱۳۵۵شمسی) تا ۲۰۱۸ (‌۱۳۹۷شمسی) دارد. ایران رتبه چهارم برترین کشورهای دنیا در افزایش سواد زنان جوان در طول سال‌های ۱۹۷۶ (۱۳۵۵شمسی) تا ۲۰۱۶ (۱۳۹۵شمسی) را داراست.

وضعیت شاخص محرومیت از تحصیل در کودکان نیز، پس از پیروزی انقلاب اسلامی با جهشی دو برابر میانگین جهانی بهبود یافت و محرومیت از تحصیل ‌در کودکان به زیر ۱ درصد رسیده است. این در حالی است که قبل از انقلاب اسلامی بیش از ۴۰ درصد کودکان از رفتن به مدرسه محروم بوده‌اند.