عوامل موثر بر رشد اقتصادی چه هستند و چگونه توسعه می‌سازند؟

به عبارت ساده‌تر، دولت‌ها نمی‌توانند هم‌زمان به حمایت از تمام پیشران‌های اقتصادی بپردازند چون بودجه و زمانی محدودی دارند و در این بین راه‌حل جایگزین رفتن به سمت تعریف و شناسایی پیشران‌ها و در مرحله بعد هم اولویت‌بندی این لوکوموتیوهای اقتصاد کشور است. یادداشت پیش‌رو تلاشی برای تعریف پیشران‌های اقتصادی و همچنین تاکید بر ضرورت اولویت‌بندی آن‌ها است و در پایان به هم به شرایط کنونی ایران می‌پردازد.

تعاریف مختلف از پیشران

به‌طور خلاصه پیش‌ران را می‌توان به لوکوموتیو یک قطار تشبیه کرد که هنگام حرکت دیگر واگن‌ها را هم با خود می‌کشد و حرکتی گروهی می‌سازد. پیشران‌های اقتصادی هم قرار است نقش همین لوکوموتیو را بازی کند اما بحث نه در این تعریف که در معرفی پیشران‌های اقتصادی یک کشور است؛ به عبارت ساده‌تر تقریبا همه صاحب‌نظران و کارشناسان اقتصادی بر اینکه پیشران‌ها چنین نقشی دارند اتفاق‌نظر دارند اما این‌که چه موارد یا صنایع یا اصولی می‌تواند پیشران اقتصاد در جغرافیا و زمانی مشخص باشد، محل اختلاف است.

علاوه‌براین، تئوری‌های مختلف موارد و عوامل متفاوتی را به‌عنوان پیشران‌های اقتصادی نام می‌برند؛ با توجه به اهمیت رشد و توسعه اقتصادی یک کشور، چه در بین صاحب‌نظران اقتصادی دهه‌های و سده‌های گذشته و چه اکنون، تلاش‌های بسیاری صورت پذیرفته تا پیشران‌های بنیادین و تأثیرگذار بر رشد احصاء شود. نتایج چندین پژوهش دانشگاهی می‌گوید تئوری‌های بسیاری در خصوص تشریح فضای حاکم بر اقتصاد و بازار ارائه شده‌اند و هر یک از این تئوری‌ها تعدادی از عوامل را به‌عنوان مهم‌ترین پیشران‌های رشد مطرح کرده‌اند. نیروی کار به‌عنوان یکی از عوامل مهم در رشد اقتصادی در نظریات برخی اقتصاددان‌های صاحب‌نام مانند اسمیت، ریکاردو، شومپیتر، سولو و ... آمده است. علاوه‌براین سرمایه فیزیکی و سرمایه مالی در آثار اکثر دانشمندان از جمله اسمیت، ریکاردو، سولو و مید مورد تاکید قرار گرفته است. خلاقیت و نوآوری، پژوهش و توسعه مورد توجه اندیشمندانی مانند شومپیتر و کینز قرار گرفته است. دادلی نقش دولت را مورد توجه قرار داده است. کینز و روستو نقش فناوری را مهم ارزیابی کرده‌اند.

به جملات بالا می‌توان نظر ده‌ها و حتی صدها اقتصاددان دیگر در کشورهای مختلف و در دوره‌های متفاوت را هم افزود اما به‌نظر می‌رسد که هدف اصلی بیان شده‌است؛ این‌که تعریف و مشخص‌کردن پیش‌ران‌ها از نگاه‌ها و مکاتب مختلف متفاوت است و به همین دلیل هم هر مجمع یا انجمن و یا حتی دسته و گروه‌ اقتصادی نخست باید تعریف خود و همچنین موارد پیشران را روشن و معین کنند. نکته مهم دیگر هم اولویت‌بندی پیشران‌ها است که در ادامه به آن بیشتر پرداخته می‌شود.

ضرورت اولویت‌بندی عوامل موثر بر رشد اقتصادی

تا این مرحله از گزارش تاکید شد که صاحب‌نظران معتقدند برای رشد اقتصادی یک کشور حتما باید پیشران‌های اقتصادی مشخص شود و مورد مهم‌تر اینکه هر جغرافیا در زمانی مشخص باید مواردی به اولویت‌بندی پیش‌ران بپردازد؛ به‌عبارت ساده‌تر همه پیشران‌های اقتصادی نقش و تاثیر مشابهی بر روند رشد و توسعه ندارند و حتما باید موارد مشخصی تعیین شود که با تاکید و حمایت از آن‌ها، زمینه برای توسعه یک جغرافیای خاص فراهم شود. اما معیار این اولویت‌بندی چه هست و با این معیارها، مهم‌ترین پیشران‌های امروز اقتصاد ایران چه هست؟ آشکار است که توسعه یک کشور در گرو رشد اقتصادی است اما آنچه از رشد اقتصادی مهم‌تر است شناخت عوامل و ریشه‌های این رشد اقتصادی است. قطعاً رشد اقتصادی زاییده عواملی است که در تئوری‌های اقتصادی موردتوجه قرار گرفته‌اند اما همچنان که در بالا تاکید شد، همه عوامل مورد اشاره در تئوری‌های مختلف از اهمیت یکسانی برخوردار نیستند و قدرت اثرگذاری یکسانی در ایجاد رشد اقتصادی ندارند. پس به‌طور خلاصه هر نهاد، دولت و انجمن صاحب‌نظر در حوزه رشد و توسعه اقتصادی، نخست باید تعریف مدنظر خود از پیشران‌های اقتصادی را ارائه دهد و در مرحله بعد و براساس تعریف نخست، این پیش‌ران‌ها را اولویت‌بندی کند.

تا اینجا می‌دانیم که از نگاه‌های مختلف، عوامل متفاوتی می‌تواند پیش‌ران اقتصاد یک جغرافیا در زمانی مشخص باشد اما درباره ایران امروز چه پیشران‌هایی تعریف می‌شود و اهمیت و اولویت‌بندی آن‌ها چگونه است؟ براساس چندین پایان‌نامه و پژوهش‌ دانشگاهی، حدود ۳۰ مورد از نگاه صاحب‌نظران اقتصادی پیشران‌های امروز اقتصاد ایران هستند؛ مواردی مانند «افزایش دارایی‌های مالی»، «افزایش جهانی‌شدن اقتصاد»، «سیاست‌ها و رویکردهای بهینه دولت»، «ثبات قوانین و سهولت آن»، «کاهش مخارج دولت» و «کاهش تحریم‌ها» که البته همه این موارد به یک اندازه واجد اهمییت نیستند و به همین دلیل هم اولویت‌بندی عوامل پیشران اقتصادی موضوع مهمی محسوب می‌شود. در یک نظرخواهی از صاحب‌نظران اقتصادی که در یک پایان‌نامه دانشگاهی انجام شد، در رتبه اول اولویت‌بندی پیشران‌های اقتصادی امروز ایران، «سیاست‌ها و رویکرد‌های بهینه دولت» قرار گرفته که به نظر می‌آید هر نهاد یا انجمن اقتصادی فعال در ایران باید به آن توجه داشته باشد.

به عنوان مثال، «مجمع کارآفرینان ایران» که انجمنی خصوصی و مردم‌نهاد در حوزه پیشران‌های اقتصادی امروز ایران است و هیات‌مدیره آن را صاحبان صنایع خصوصی و پیشرو ایران تشکیل می‌دهند، نگاه و رویکرد اصلی خود را به این صورت تعریف کرده که اگر دولت و نهادهای تصمیم‌گیر مسائل شرکت‌های بزرگ خصوصی را رفع و رجوع کنند، شاهد رشد اقتصادی خواهیم بود و که به عبارتی جمع‌بندی نگاه صاحب‌نظران اقتصادی آن‌هم براساس پژوهشی مستقل است.

*کارشناس مسائل اقتصادی