بهنام اقاجانلو*
شهید راه معرفت و احیاکننده حکمت خسروانی
شیخ شهاب‌الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق، زاده شهر سهرورد در استان زنجان و فیلسوف بزرگ جهان اسلام است که با احیای حکمت خسروانی ثابت کرد فلسفه و حکمت اشراق، خسروانی است و ریشه یونانی ندارد.
۸ مرداد در تقویم رسمی کشورمان به عنوان روز بزرگداشت شیخ شهاب‌الدین سهروردی نامگذاری شده و این روز به عنوان روز زنجان شناخته می‌شود. شیخ شهاب‌الدین سهروردی را به عنوان یک زنجانی تا چه اندازه شناخته‌ایم و چه میزان به حکمت و فلسفه او عمل کرده‌ایم؟
هر شهروندی باید تا حد لازم از مشاهیر و مفاخر شهر و استان خود شناخت داشته و سرگذشت و تاریخچه زندگی و فعالیت‌های او را بداند، چرا که مشاهیر و مفاخر هر منطقه و استانی، جزء تاریخچه افتخارات آن منطقه و همچنین مفاخر کشورمان در عرصه بین‌المللی به شمار می‌روند که هم در حوزه خود، صاحب فکر، ایده و نظر بوده و هم آثار و خدمات بسیار ارزشمندی از خود به جا گذاشته و باعث سرافرازی کشورمان شده‌اند.
شهاب‌الدین یحیی ابن حبش ابن امیرک ابوالفتوح سهروردی، ملقب به شهاب‌الدین سهروردی و معروف به شیخ اشراق، یکی از نوادر تاریخ و فیلسوفان حکیم زنجانی است که در سال ۵۴۹ هجری قمری در شهر سهرورد از توابع شهرستان خدابنده استان زنجان دیده به جهان گشود. وی از بزرگترین فیلسوفان مسلمان تاریخ جهان اسلام است که حکمت خسروانی ایران باستان را احیا کرد و از او به عنوان شیخ مقتول و شیخ شهید نیز یاد می‌شود.
شیخ اشراق، آثار متعددی دارد که مهمترین آنها کتاب «حکمة الاشراق» است. این فیلسوف حکیم زنجانی بعد از سفرهای بسیار و کسب و نشر علم، عازم حلب شد و در آنجا به سبب بدخواهی گروهی از عالمان اهل سنت، توسط ملک ظاهر (پسر صلاح‌الدین ایوبی) در سال ۵۸۷ هجری قمری (در سن ۳۸ سالگی) در زندان، وفات کرد.
زندگی‌نامه
سهروردی، تحصیلاتش را در مکتب‌دار سهرورد آغاز کرد و قرآن و ادبیات عربی و فارسی را فراگرفت و در ۱۳ سالگی به شهر مراغه رفت و در خدمت مجدالدّین عبدالرزّاق جیلی در مدرسه معروف مجاهدیه، مشغول یادگیری حکمت و اصول فقه شد و در همان ایام با معارف زرتشتیان و مسیحیان نیز آشنا شد. شیخ اشراق در ۲۰ سالگی به اصفهان رفت و یادگیری علوم حوزوی را در آنجا تکمیل کرد. وی نزد ظهیرالدّین بیهقی فارسی، مشغول تحصیل منطق و فلسفه ابن سینا شد و کتاب «بصائر» عُمر ابن سَهلان ساوی را خواند.
سهروردی قبل از ۳۰ سالگی (بین سال‌های ۵۷۷ - ۵۷۸ هجری قمری) اصفهان را ترک و سفر خود را با عده‌ای از صوفیان شروع کرد و وارد قلمرو پادشاهان سلجوقی در آسیای صغیر شد و به دیاربَکر رسید. وی با ورود به این شهر، مورد استقبال حکومت سلجوقی قرار گرفت و در مدتی که در دیاربَکر بود، ریاضت پیشه می‌کرد و عقیده داشت که ریاضت، راهی برای دستیابی حکمت عملی و بلکه راهی برای فهم بهتر حکمت نظری است. سهرورودی در دیاربکر به گفت‌وگو با عالمان می‌پرداخت اما به سبب تنگ‌نظری گروهی از عالمان، مورد بی‌مهری قرار گرفت.
سهروردی بعد از مدتی از دیاربَکر خارج شد و برای سیاحت به آناتولی رفت و از آنجا عازم سوریه شد. در این بین به شهر ماردین رسید و در آنجا با فخرالدّین ماردینی ملاقات کرد و معارف متنوعی پیرامون سنت‌های مصر قدیم، اعتقادات صائبی و تعلیمات هرمسی از وی آموخت. بر اساس برخی نقل قول‌ها سهروردی بعد از ماردین به سفرهای زیادی در آسیای صغیر رفته باشد. او احتمالاً به میافارقین که آثاری از انوشیروان دادگر و خسرو پرویز دارد، رفته و همچنین او به توقات (شهری در استان ارض روم و میان قونیه و سیواس) رفته و کتاب حکمت الاشراق را در همین مدت به مرور کامل کرده و در تاریخ ۲۹ جمادی‌الآخر ۵۸۲ هجری قمری از نوشتن این کتاب، فراغت یافته است.
شیخ اشراق در آناتولی و روم نیز سکونت داشته و بارها به سوریه رفته و بازگشته و کتاب الواح عمادیه را در شهر توقات نوشته است. بعد از آن به حلب رفته و فعالیت‌های خود را در مدرسه حلاویه شروع کرده است. ملک ظاهر (پسر صلاح‌الدین ایوبی) نیز از گستره و عمق دانش سهروردی، مطلع شده و مناظراتی را به منظور معرفی سهروردی به عالمان دربارش ترتیب می‌دهد.
بی‌پردگی و بی‌احتیاطی سهروردی در بیان اعتقاداتش، دشمنان فراوانی برای او ساخت که از جمله آنها ۲ عالم شافعی یعنی زین‌الدّین عبدالملک ابن نصرالله ابن جهیل و برادرش مجدالدّین ظاهر که شیخ شهاب‌الدین را مُلحد و عامل انحراف ملک ظاهر میدانستند. آنها بعد از ناامیدی از ملک ظاهر، نامه‌ای به پدر او (صلاح‌الدّین ایوبی) نوشته و او نیز در نامه‌ای به فرزندش فرمان می‌دهد که «این جوان (یعنی سهروردی) کُشتنی است و او را بکُش.»
ملک ظاهر نیز سهروردی را به زندان انداخته و از خوراک، محروم می‌کند و بالاخره روز جمعه، آخر ذی‌الحجه سال ۵۸۷ هجری قمری، پیکر سهروردی را از زندان بیرون می‌آورند.
آثار سهروردی
آثار و تالیفات زیادی از شیخ اشراق به دست رسیده اما مهمترین اثر او کتاب «حکمة الاشراق» دربردارنده آخرین آرای فلسفی سهروردی است. آثار سهروردی را به شیوه‌های مختلفی طبقه‌بندی کرده‌اند که یکی از آنها توسط سید‌‌حسین نصر و هانری کربن انجام شده که به شرح ذیل است.
۱- رساله‌های کوچک سهروردی که بعضی از آنها از نظر مبادی اعتقادی، اهمیت دارند اما آنها را به عنوان توضیحاتی بیشتر بر مقالات اعتقادی بزرگتر باید به شمار آورد. این کتاب‌ها عبارتند از: هیاکال النور، الواح عمادی، پرتونامه، فی اعتقادات الحکماء، لمحات، یزدان شناخت و بستان القلوب که بعضی به زبان فارسی و بعضی به زبان عربی تالیف شده‌اند.
۲- تعدادی رساله رمزی که به فارسی نوشته شده و این رساله‌ها دارای زبانی نمادین است که رموز زرتشتی، هرمسی و اسلامی را تلفیق می‌کند که عبارتند از: عقل سرخ، آواز پر جبرئیل، قصه الغربة الغربیه، لغت موران، روزی با جمتعن صوفیان، رساله فی حالة الطفولیه، صفیر سیمرغ، رساله فی المعراج، پرتونامه و هدف این رساله‌ها نشان دادن سفر روح به سوی اتحاد با خدا و شوق فطری انسان برای کسب معرفت است.
۳- شماری رساله فلسفی و مربوط به تشرف به فرقه تصوف نیز نوشته که عبارتند از: ترجمه وی بر رسالة الطیر ابن سینا و شرح فارسی او بر اشارات و تنبیهات ابن سینا و همچنین رساله‌ای نیز به نام رسالة فی حقیقة العشق دارد که مبتنی بر رسالة العشق ابن سینا است و شروحی بر آیاتی از قرآن و پاره‌ای از احادیث است.
۴- مصنفات او در ادعیه و اذکار است که سهروردی آنها را واردات و تقدیسات می‌نامد.
۵- سهروردی ۴ رساله بزرگ نوشته که دربردارنده اصول عقاید اوست و این رساله‌ها عبارتند از: تلویحات، مقاومات، مطارحات و حکمة الاشراق.
۸ مرداد و روز بزرگداشت شیخ شهاب‌الدین سهروردی
همانطور که گفته شد شیخ اشراق، یکی از فیلسوفان بزرگ ایرانی جهان اسلام است که فلسفه اشراق را بنیان نهاد و صاحب نظر و ایده در فلسفه است و به همین دلیل در سطح دنیا شناخته می‌شود و ۸ مرداد به عنوان روز بزرگداشت این فیلسوف ایرانی نامگذاری شده تا نام و یاد این حکیم، فیلسوف و عارف برای همیشه زنده بماند و از آثار او در تاریخ معاصر نیز بهره ببریم. همه‌ساله در شهر سهرورد (زادگاه شیخ اشراق) و همچنین مرکز استان زنجان و در سطح کشور و حتی در خارج از کشور نیز آیین و مراسم‌های بزرگداشت این حکیم و عارف برگزار و نام و یاد او زنده نگه داشته می‌شود که امسال این مراسم در روز ۲ مرداد در شهر زنجان و سهرورد برگزار شد.
امراله حسنی، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان با بیان اینکه یکی از اهداف بلند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بزرگداشت و نکوداشت مفاخری است که بعضاً شاید کم‌توجهی به آنها می‌شود، گفت: ۵ برنامه در حوزه بزرگداشت حکیم سهروردی برگزار خواهد شد که ۲ برنامه، خارج از کشور و در کشورهای هندوستان و سوریه خواهد بود که طی ماه‌های آینده برگزار می‌شود و ۳ برنامه در داخل کشور خواهد بود.
حسنی با بیان اینکه امسال نگاه تمدنی به شخصیت حکیم سهروردی، تدوین و برنامه‌ریزی شده است، افزود: برنامه‌های جانبی دیگری از جمله ساخت کتابخانه مرکزی در سهرورد و تجهیز به تالیفات حکیم سهروردی نیز به همین مناسبت اجرا خواهد شد.
شیخ اشراق ، احیاکننده حکمت خسروانی است
حسین بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور با تاکید بر ضرورت تبیین آراء و نظرات شیخ اشراق گفت: در برنامه‌های بزرگداشت باید وجه تحقیقی و تبیینی را مورد توجه قرار دهیم و کمتر به مباحث شعاری بپردازیم.
وی با تشریح منابع و مبانی حکمی آرای سهروردی اظهار کرد: این ادعا که شیخ اشراق، احیاکننده حکمت خسروانی است، چگونه قابل اثبات است در حالی که هیچ کد و ارجاع مشخصی در آثار او در این خصوص وجود ندارد؟
بلخاری خاطرنشان کرد: این موضوع با دقت نظر در آرای افلاطون قابل ردیابی است چرا که افلاطون در نزد سهروردی جایگاه والایی دارد.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور با بیان اینکه حکمت افلاطونی را حکمت ایرانی می‌دانیم، گفت: افلاطون تحت تاثیر حکمت ایرانی قرار داشت و در این زمینه می‌توانیم کدهای مشخصی را در آثار او مشاهده کنیم.
سهروردی در حکمت اشراق ، اصالت را به نور می‌دهد
سحر کاوندی، مدیر گروه فلسفه دانشگاه زنجان نیز با بیان اینکه سهرودی، حکیم بود و خود را احیاگر حکمت عتیق می‌نامد، گفت: تا زمان ظهور شیح اشراق اساساً در جهان اسلام تفکر قالب فلسفی، حکمت مشایی یا فلسفه مشایی و درس و بحث‌های فلسفه سینوی بود، اما شیخ اشراق با تفکرات فلسفی خود، چرخش عظیم و بزرگی را در این فضا ایجاد کرد.
وی با بیان اینکه اغلب متفکران در جهان اسلام تا زمان سهروردی، اعتقادشان بر این بود که فلسفه، یونانی است و میراث سقراط، افلاطون و ارسطو است، تصریح کرد: حکمت اشراق، خسروانی است و حکمتی که خسروانی است، ریشه یونانی ندارد و خسروی به کیخسرو احترام زیادی قائل بود و از او به عنوان المبارک یاد می‌کند.
کاوندی افزود: اعتقاد سهروردی بر این است که همه حکمایی که پیش از ارسطو در یونان بودند، یک حکمت حقیقی داشتند و به روش اشرافی و شهودی به عالم ماوراء نظر می‌کردند اما سهروردی معتقد بود که جوهره و خمیره حکمت، واحد است.
مدیر گروه فلسفه دانشگاه زنجان ابراز کرد: سهروردی، خود را وامدار ابن سینا می‌داند اما مبانی فکری و فطری خود را محدود به منابع خاص و شیوه‌های آثار آکادمیک نمی‌کند.
کاوندی خاطرنشان کرد: حدود ۲۵۰۰ سال است که تاریخ فلسفه و تفکر فلسفی به‌صورت منظم و تلاش‌های منظم فکری آغاز شده اما به اعتقاد سهروردی، شروع فلسفه از سال‌ها و قرن‌ها پیش از آن در ساختار افسانه و اسطوره حضور داشته است.
وی با بیان اینکه سهروردی در حکمت اشراق، اصالت را به جای «وجود» به «نور» می‌دهد، افزود: موضوع اصالت نور در واقع برای اولین بار در ایران باستان مطرح شده و در آیین مهر و زرتشت نیز شاهد آن هستیم که از نور سخن گفتند.
مدیر گروه فلسفه دانشگاه زنجان با بیان اینکه اشراق به معنی تابش و درخشش نور است که در اثر آن، چیزها دیده می‌شوند، گفت: بر پایه آموزه های اشراقی، وقتی نور در باطن انسان طالع شود، حقایق بر انسان آشکار می‌شود و فهم در واقع در نظر سهروردی، یک درخشش و اشراق است.
وی اظهار کرد: در واقع در فلسفه اشراق، استدلال‌آوری و اقامه دلیل فقط برای اقناع و تایید مجدد است نه برای وصول و رسیدن به حقیقت؛ چون حقیقت در روش اشراقی پیش از استدلال حاصل شده است.
شیخ اشراق ، شهید راه معرفت و معنویت است
حجت‌الاسلام یحیی جهانگیری سهروردی، نماینده سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نیز گفت: شیخ اشراق در قافله شیوخ شهیدان راه معرفت به ما یاد داد که مداد، بیان و دِمای عالم دین باید برای بیان حقیقت، معرفت و معنویت بجوشد و به همین دلیل شیخ شهاب‌الدین سهروردی، شهید معرفتی است.
وی با اشاره به فرمایش رهبر معظم انقلاب در سفر به زنجان که فرمودند: روزگاری زنجان در یک عصر، چندین مجتهد داشت، خاطرنشان کرد: زنجان دوباره می‌تواند در تاریخ معاص ایران نقش‌آفرین باشد.
حجت‌الاسلام جهانگیری سهروردی با بیان اینکه بزرگداشت نباید سالی یک بار برگزار شود، اظهار کرد: می‌طلبد که نام بزرگان در زنجان، بیشتر گرامی داشته شود و این بزرگداشت‌ها می‌تواند روح جاری و قلب تپنده در کالبد زنجان باشد.
وی با بیان اینکه شیخ سهروردی، قربانی جریان رادیکال بود، افزود: به همین دلیل امام راحل با هوشمندی در نامه به گورباچف، خوانش سهروردی را بیان کردند چرا که ایشان میدانستند خوانش سهروردی، جذاب و گوش‌نواز است.
نماینده سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی گفت: شخصیت سهروردی، نیاز به تجلیل و تقدیس ندارد بلکه نیاز به بازخوانی دارد تا مساله انسان امروز، مشخص و بیان شود.
وی با بیان اینکه سهروردی، فیلسوف عین است که پیوندی بین فرهنگ‌ها ایجاد می‌کند، عنوان کرد: شیخ اشراق از سهرورد بلند می‌شود اما در سوریه و حلب از دنیا می‌رود و با این کار به دنیا اعلام می‌کند که درد خاک ندارد بلکه درد انسان دارد.
حجت‌الاسلام جهانگیری سهروردی با بیان اینکه شیخ اشراق، مدل و الگوی ماست، عنوان کرده بود: زبان علم در دنیا، انگلیسی است، اما شیخ اشراق به عنوان فیلسوف ایرانی برای اولین بار، فارسی را زبان علم می‌کند و قرن‌ها پیش که نوشتن به زبان فارسی، سخیف بود فارسی نوشت تا بگوید که ظرفیت بزرگی دارد.
ارسال دیدگاه