لزوم توجه به ویژگی‌های آموزش در فضای مجازی

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، در ابتدای این جلسه، حسن ملکی، بر لزوم توجه به اهمیت فضای مجازی تاکید کرد و گفت: این شورا از آن دسته جلساتی نخواهد بود که بعد از مدتی قطع شود زیرا ما بنای جدی داریم که موضوع فضای مجازی و برنامه درسی را از دیدگاه صاحب نظران و اساتید بررسی کنیم و سامان دهیم.

وی افزود: امروزه ما در یک سو واقعیت عظیم و اثر گذار فضای مجازی را با تمام اجزا و عناصر آن داریم، که بر ما محیط است و ما محاط در یک فضای قدرتمندی به نام فضای مجازی هستیم. بدیهی است که فضای مجازی دارای ابعاد مثبت، منفی، منافع و تهدیدهایی است که باید به آن توجه کرد. از سوی دیگر نیز، یک وسیله تربیتی به نام برنامه درسی وجود دارد که وسیله تربیت و یادگیری است و در تعلیم و تربیت رسمی به دانش آموزان کمک می‌کند تا آنها به هدف‌های قصد شده نظام تعلیم و تربیت ما دست پیدا کنند و یا حداقل به آن نزدیک شوند لذا برنامه درسی مهمترین وسیله است. همانطور که می‌دانید، در دل برنامه درسی، کتاب درسی به عنوان یک ماده آموزشی قرار دارد که در هیچ کجای دنیا حذف نشده است و همچنان قدرتمند و پایدار وجود دارد لذا با تمام پیشرفت‌هایی که در فناوری اطلاعات و ارتباطات انجام شده، کتاب هنوز جایگاه خود را دارد.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی تصریح کرد: در مسیر برنامه ریزی‌هایمان باید توجه داشته باشیم که ما در یک سو وسیله‌ای رسمی در نظام تربیت را با عنوان برنامه درسی داریم، تا جایی که معتبرترین دانش‌ها در این بخش قرار داده می‌شود لذا به قدری حائز اهمیت به شمار می‌رود که در دنیا به یک معنای مشترک تبدیل شده است، به همین خاطر، هر چه در برنامه درسی گنجانده شود، به عنوان سخن حاکمیت نه معلم دیده می‌شود لذا گاهی دیده شده است که در دنیا ارتش دو کشور در مقابل یکدیگر به خاطر بیان مطلبی در کتاب درسی کشوری، صف آرایی کرده‌اند زیرا برداشت آنها سخن حاکمیتی است بنابراین باید توجه داشته باشیم که این وسیله با سایر موارد متفاوت است.

ملکی خاطر نشان کرد: در بدو امر باید به این امر توجه داشته باشیم که ما در یک سو، وسیله‌ای قدرتمند به نام برنامه درسی را با این حیطه اهمیت داریم و از یک سوی دیگر، فضای تربیتی را در مدارس داریم، که نمی‌توان آن را در کتاب درسی محصور کرد. این در حالی است که امروزه، و از سوی دیگر فضای مجازی، با اجزا و مولفه‌هایش ما را احاطه کرده است. حال و در چنین شرایطی، سوالی که برای ما همواره مطرح بوده، این است که نسبت بین برنامه‌های درسی و فضای مجازی چیست؟ و اساسا این بخش باید دارای چه نسبتی باشد؟

وی ادامه داد: بدیهی است که فضای مجازی، بخشی قابل حذف نیست و همواره حضور دارد لذا آثار تربیتی مثبت و منفی خود را دارد. همانطور که می‌دانید، دانش آموزان ما، امروز، با این فضا تماسی دائمی دارند و اوضاع کرونایی نیز به آن دامن زده، و حتی خانواده‌ها را نیز به سمت این فضا بیشتر سوق داده است. به همین دلیل این سوال مطرح می‌شود که در پساکرونا تکلیف تعلیم و تربیت چه خواهد شد؟ لذا سوال این است که چه نسبتی بین این دو باید برقرار شود که هم در برنامه درسی بتوانیم از ظرفیت‌های وسیع فضای مجازی برای نیل به هدف‌های تعلیم و تربیت بهره برداری درست کنیم؟

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی تاکید کرد: در بخش دیگر مساله این است که ما باید چگونه عمل کنیم که از ابعاد منفی یا تهدیدات یا مضرات این فضا، دانش آموزان را در امان نگاه داریم؟ البته در اطراف این مساله سوالات متعددی قابل طرح است اما بدیهی است که اگر این نسبت تعریف نشود، آن زمان مجبور هستیم، به یک آنارشیزم فناورانه تن دهیم و یک هرج و مرج فضای مجازی را شاهد باشیم.

ملکی بر لزوم دستیابی به یک برنامه عملیاتی تاکید کرد و گفت: ما باید به این توجه کنیم، که در برنامه‌های درسی چه تدبیری را باید بیاندیشیم، تا علاوه بر امکان بهره برداری از آسیب‌ها نیز، در امان بمانیم و در یک فضای عادی و طبیعی بتوانیم دانش آموزان را به سمت تعلیم و تربیت سوق دهیم. ما برای چنین جلساتی، در سازمان، دو بار اقدام کردیم اما متاسفانه هر بار بنا به دلایلی توقف پیدا کرد لذا امروز کاملا مصمم هستیم که تحت هر شرایطی این جلسات را دنبال کنیم تا در این رابطه به یک برنامه عملیاتی و کاربردی دست پیدا کنیم و بر اساس آن بتوانیم عمل کنیم.

ضرورت تحقیق و تفحص در آموزش فضای مجازی

در ادامه این جلسه شریفی نیا، کارشناس عرصه فضای مجازی و پژوهش، از توجه به این فضا ابراز خرسندی کرد و گفت: فضای مجازی ماجرایی جدی است که نمی‌توان به راحتی از کنار آن گذشت. من معتقدم که با وجود اینکه کرونا، معایب بسیاری داشت، محاسنی نیز مانند افزایش سرعت فضای مجازی به دنبال داشت و سبب شد که جهشی در این حوزه نه تنها در کشور ما بلکه در کشورهای دیگر نیز شکل گیرد.

وی به پژوهشی که در فضای بین‌المللی انجام داده، اشاره کرد و گفت: طبق تحقیقی که من انجام دادم، مساله آموزش فضای مجازی برای کشورهای مختلف مانند آلمان نیز، سوالاتی را ایجاد کرد و نشان می‌دهد که این امر کاملا جای تحقیق و تفحص را دارد و باید به آن جدی‌تر پرداخته شود.

این کارشناس تصریح کرد: ابعاد مساله آموزش مجازی، به گونه‌ای نیست که صرفا در کمیته کارکردهای آموزشی مطرح شود زیرا روندی که در این دیجیتال شدن رخ می‌دهد به حوزه فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان نیز، باز می‌گردد و باعث می‌شود که آنان از جایگاه و منظر دیگری به مساله نگاه کنند. این رویکرد جدید که آموزش، از طریق فضای مجازی انجام می‌شود، سبب شده که دانش آموزن، سایر خدمات نظیر ارتباط با دوستان، فضای اجتماعی و ... را نیز، از فضای مجازی دریافت کنند، بنابراین باید به ابعاد مختلف آن توجه کرد.

شریفی نیا ادامه داد: در دوران کرونا، برخی از کشورهایی مانند ایرلند، کانادا یا استرالیا، که اساسا در حیطه آموزش از راه دور و عرصه الکترونیکی، سابقه طولانی‌تری داشتند، کمتر دچار عارضه شدند و ابزارهای مربوطه را بیشتر در اختیار داشتند. یکی از ویژگی‌های اساسی این است که در چنین کشورهایی، و در بدو امر با نخبگان مشورت شده و عینا نظرات آنان نیز اجرا می‌شود.

توجه به ویژگی‌های نسل کنونی یک نیاز است

پروازی مقدم، کارشناس برنامه ریزی درسی و مدیر اسبق منطقه ۶ آموزش و پرورش، توجه به ویژگی‌های نسل کنونی را ضروری خواند و گفت: نسل امروز تجربه گراست که به دنبال یک برنامه درسی سودمند و اثر بخش است تا جایی که اگر از آنان راجع به کتاب‌های درسی سوال کنیم، کاملا این عرصه را به شکلی بسیار عمیق تحلیل می‌کنند بنابراین موضوع تمایلات دانش آموزان و کودکان در عصر دیجیتال یک چالش جدی را برای برنامه ریزان درسی و معلمان ایجاد کرده است. بر همین مبنا شاید یکی از موضوعات مهم این است که به شناخت نسل‌ها بپردازیم و نسل را در قالب فرهنگ اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم و بدانیم که در چه فضایی حضور دارند.

واحدی، مدرس دانشگاه نیز در این بخش از جلسه، گفت: به نظر من، باید در بدو امر به این سوال پاسخ دهیم که پس از دوران کرونا، وضعیت فضای مجازی به چه شکل و چگونه خواهد بود؟ زیرا اگر به چنین امری پاسخ ندهیم پس از این دوران، دچار بلاتکلیفی می‌شویم و نمی‌دانیم که جایگاه این ابزارها در مدارس چیست. در واقع ابتدا باید بدانیم که نگاه توصیه‌ای آموزش و پرورش به زمان، نحوه، میزان و کم و کیف فرزندان ما در نسل های z و آلفا از فضای مجازی چیست؟ لذا من فکر می‌کنم که در این بخش، یک امر پیشینی، به نام تعیین تکلیف ابزارهای سیار در مدرسه وجود دارد.

وی افزود: در این مسیر، سوالات متعددی موجود است به عنوان مثال اینکه، آیا پس از دوران کرونا و بازگشایی مدارس، به کودکان اجازه بردن تبلت و موبایل به مدارس داده خواهد شد؟ زیرا پیش از کرونا این امر ممنوع بود. پاسخ به این سوال از این جهت مهم است که این امر بر طراحی درس تاثیرگذار است. چنانچه این پیش فرض را داشته باشیم که در یک فضای مراقبت شده کودکان با این ابزارها در مدارس حضور خواهند داشت، آن زمان می‌توان به موضوع طراحی ترکیبی برنامه درسی پرداخت و ترکیب برنامه‌های درسی با فضای مجازی و فضای وب و ... معنا پیدا خواهد کرد. طبعا باید ویژگی‌های این برنامه درسی و مختصات آن با آنچه که طراحان، معلمان، مجریان برنامه درسی و ... بدانند، باید مورد گفتگو قرار گیرد.

طوفانی نژاد، نیز ضمن ابراز خرسندی از توجه به مساله فضای مجازی، بیان کرد: باید به این امر توجه داشته باشیم که فضای دیجیتال فرد محور است و در حقیقت ما هر نوع فعالیتی که انجام می‌دهیم، به نوعی مربوط به فرد است که در آموزش ما یادگیرنده محور نامیده می‌شود. در این مسیر، ما باید به این توجه کنیم که امروز در یادگیری ما چه اتفاقی رخ می ‌هد و اساسا ما، به کدامیک از اصول بین‌المللی و نظریات آموزشی توجه داریم؟

وی افزود: در این مسیر باید از به تهدیدات توجه داشته باشیم. به عنوان مثال پیش از این همه ما نگران فناوری و اثرات منفی آن بودیم لذا افراد به دلیل نگرانی از این بعد، بخشی از امکانات را استفاده نمی‌کردند. نگرانی دیگر، توهم فناوری است زیرا برخی می‌اندیشند با فناوری هر کاری را می‌توان انجام داد، در حالی که اینگونه نیست.

این کارشناس تصریح کرد: در این مسیر ضروری است که نگاه خود را از مکان به سمت فضا سوق دهیم و بر این موضوع تمرکز کنیم که یادگیرندگان ما فعالیت‌هایی را انجام دهند که منجر به یادگیری شود.

فناوری غول چراغ جادو و پاسخگوی تمام مشکلات نیست

نور اللهی، نماینده شورای فضای مجازی، نیز در این بخش بر لزوم اصلاح دیدگاه‌ها نسبت به فضای مجازی تاکید کرد و گفت: ما باید در بدو امر نگاهمان را باید به فناوری مشخص کنیم و بدانیم که آیا نگاه ما به این بخش، زمینه‌ای است یا خیر. نگاه دیگر این است که نگاه نوظهور گرایانه داشته باشیم زیرا فناوری صرفا ابزار نیست تا بر مبنای آن صرفا بخواهیم برنامه درسی را، طراحی و پیاده سازی کنیم.

وی افزود: با این نگاه یعنی نو ظهورگرایانه، ما به این باور دست پیدا می‌کنیم که فناوری دارای بایدها و نبایدها، و شرایط مختص خود است بنابراین اگر به این موارد توجه داشته باشیم، ما می‌توانیم برنامه درسی موفقی را برنامه ریزی کنیم که بدیهی است اقتضائات خود را دارد و رابطه ذی نفعان در آن مشخص کاملا شده است.

نوراللهی تصریح کرد: ما باید در این مسیر بدانیم که آموزش مجازی چیست و به سوالات پیرامون آن پاسخ دهیم. متاسفانه به نظر می‌رسد که تعریف آموزش مجازی، در دوران پیش از کرونا و حتی امروز، به درستی شکل نگرفته است لذا ما یک اشتراک نظر متقن در این بخش نداریم. نکته دیگر این است که ما نباید فکر کنیم که فناوری غول چراغ جادوست که تمام مشکلات را حل می‌کند بلکه باید نگاه کارشناسانه را، در این مسیر دنبال کنیم زیرا اگر استفاده از نظریات یادگیری و بخش‌های مفید، غفلت کنیم قطعا به مطلوب مورد نظر نخواهیم رسید.

وی تاکید کرد: من معتقدم که موفقیت برنامه فضای مجازی، در گرو استفاده از نظریات تعلیم و تربیت است لذا اگر متخصصان وارد این عرصه شوند، قطعا می‌توانیم، محصولات فناورانه و محتواهای غنی، تولید کنیم تا به نیاز یادگیرندگان پاسخ دهیم.

محسن باهو، معاون فناوری سازمان نیز در این بخش از جلسه بیان کرد: ما باید تفاوت‌های نسل Z و آلفا را مد نظر قرار دهیم و به نکات جدی که در این عرصه وجود دارد، توجه کنیم زیرا ما امروز باید برای نسل آلفا برنامه ریزی کنیم.

وی افزود: در فضای کنونی آنچه که باید به آن توجه کنیم این است که همه چیز در حال تغییر است و ما برای یک امر ثابت و در یک فضای قابل مدیریت و در اختیار نمی‌توانیم برنامه ریزی کنیم لذا باید با یک نگاه انعطاف پذیر و یک نگاه چابک و سازگار برای یک مجموعه کنشگر و بسیار هوشمند وارد عمل شویم زیرا دانش آموزانی که امروز در اختیار داریم، بسیار متفاوت هستند و حتی یک کودک یک یا دوساله ترجیح می‌دهد، خودش مسیر رسیدن به هدفش را در گوشی یا تبلت به دست آورد بنابراین لازم است که روی واژگانی که در مواجهه با فناوری باید استخدام کنیم، با وسواس بیشتر برخورد کنیم زیرا من معتقد نیستم که این بخش ابزار است و این قسمت را یک فضای هوشمند می‌دانم.

محمد علوی تبار نیز بر لزوم توجه به اطلاعات موجود تاکید کرد و گفت: آنالیز و پردازش اطلاعاتی که امروز در کشور ما وجود دارد، قطعا می‌تواند به برنامه ریزی بهتر ما کمک کند. من معتقدم که باید در این عرصه به دو برنامه کوتاه مدت و بلند مدت بیاندیشیم.

وی افزود: هوش مصنوعی در برخی از لوازم و قیاس‌های خود ابزارهایی را، در اختیار ما قرار می‌دهد که می‌توانیم بر مبنای آن برنامه‌های درسی را به محک بگذاریم و سپس به جامعه ارائه کنیم. همانطور که می‌دانید هوش مصنوعی امروز در حال نوشتن سناریو و فیلمنامه است بنابراین به سمت و سوی تازه‌ای حرکت کرده و ما می‌توانیم با سرمایه گذاری بر این بخش، داده‌ها را در آن به محک آموزش بگذاریم لذا اگر ما به سمت آنالیز اطلاع برویم، موثر خواهد بود اما متاسفانه در کشور ما این بخش، کمتر دیده شده است.

علوی تبار خاطر نشان کرد: به نظر من، وقتی دیتا آنالیز شود، راحتتر می‌توانیم شخصی سازی آموزش را به دست آوریم و حتی بر اساس اقلیم یا فرهنگ‌های مختلف، به یک الگو دست پیدا کنیم اما متاسفانه به دلیل نبود دیتا و داده درست، ما در این بخش، با انحراف مواجه می‌شویم لذا این یک امری است که باید بر روی آن به شکل سیاست گذاری کلان سرمایه گذاری کنیم.

فضای مجازی ضرورتی گریز ناپذیر است

علی محبی، قائم مقام رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، فضای مجازی را یک ضرورت گریز ناپذیر خواند و گفت: در گذشته آموزش مجازی به عنوان تهدید بود و کم کم به فرصت تبدیل شد اما امروز یک ضرورت گریز ناپذیر است و باید از آن استفاده کنیم البته در این مسیر ما با چالش‌هایی مواجه هستیم که یکی از آنها ضعف معرفتی و شناختی نسبت به آموزش‌های مجازی است زیرا بسیاری از قضاوت ها ناشی از شناخت ناکافی از برنامه درسی مجازی است.

وی افزود: بحث دیگر در این بخش، ضعف آمادگی برنامه ریزان درسی از حیث مهارتی و آموزشی است. چالش دیگر نیز، این است که کنشگران اصلی که قرار است برنامه درسی را اجرا کنند، یعنی معلمان، دانش آموزان و والدین نیز دارای ضعف آمادگی هستند و برای این عرصه تربیت نشده و مهارت‌های کافی را کسب نکرده‌اند. نکته دیگر این است که ما یک الگوی برنامه ریزی درسی مجازی را به معنای واقعی نداریم. ضعف فرهنگ عمومی در استفاده از آموزش‌های مجازی نکته دیگری است که باید مد نظر قرار گیرد البته ضعف زیرساخت‌های این عرصه را نیز، نباید نادیده گرفت.

در برابر فضای مجازی منفعل عمل نخواهیم کرد

در بخش پایانی ملکی به جمع بندی مباحث مطرح شده پرداخت و گفت: ما از دل این مباحث گوناگون نیازمند راهی شفاف هستیم زیرا ما نمی‌توانیم خودمان را در یک فضای مملو از سوال نگاه داریم و باید مسیر خود را مشخص، و به سمت آن حرکت کنیم. با توجه به اینکه ماموریت تعلیم و تربیت در سازمان پژوهش امری محوری و تعیین کننده است، نباید این سازمان در این عرصه سرگردان بماند لذا باید راه خود را تعریف کند.

وی افزود: برای این امر، ما باید به چند گزاره توجه داشته باشیم. گزاره نخست این است که فضای مجازی و به تبع آن تعلیم و تربیت در این فضا، ویژگی‌های خاصی دارد که با فضای غیر مجازی متفاوت است و نمی‌توان آن را انکار کرد. گزاره دوم، این است که چنین فضایی دلالت‌هایی برای برنامه ریزی درسی متناسب با خود، دارد و می‌طلبد. گزاره سوم این است که ما بر اساس فلسفه تربیتی خودمان، در فضای مجازی دارای موضع هستیم و اساسا منفعل عمل نخواهیم کرد. یعنی ضمن اینکه از بسیاری موارد متاثر هستیم قاعدتا باید موثر نیز باشیم ضمن اینکه انجمادی نیز عمل نخواهیم کرد. در فضای مجازی همه چیز تغییر می‌کند اما ما قرار نیست که همه چیزمان تغییر کند. بدیهی است که امکان دارد که در این مقابله به مرارت برسیم اما آیا این درست است که با تغییر به هر سو برویم؟ آیا اساسا فلسفه تربیتی ما چنین اجازه ای را می دهد لذا لازم است که از کارشناسان در این مسیر استفاده کنیم زیرا مطابق فلسفه تربیتی خودمان در برابر فضای مجازی دارای موضع هستیم و منفعل نمی توانیم باشیم.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی تصریح کرد: گزاره چهارم استنتاجی از گزاره‌های قبلی است لذا باید در این فضا یک الگوی بومی داشته باشیم زیرا ما نمی‌توانیم صرفا از الگوهای موجود یا از دلالت‌های فضای مجازی به طور منفعل استفاده کنیم. ما باید دانش آموز را طوری بار بیاوریم که ضمن استفاده از فناوری، در برابر فناوری اثر پذیری مطلق، نداشته باشد. پیشنهاد من این است که از حضور سایر کارشناسان نیز در این جلسه بهره مند شویم و برای جلسه بعد به موضوع تفکر عمیق در خصوص مختصات فضای مجازی و دلالت‌های آن در برنامه ریزی درسی بپردازیم.

ملکی تاکید کرد: قصد ما شناخت درست امکانات، ظرفیت‌ها و اقداماتی است که باید در این راستا داشته باشیم البته انفعال مثبت خوب است زیرا در برابر حق باید منفعل بود اما در باید در برابر موارد غیر منطقی، باید فعال بود زیرا شاخص ما فلسفه تربیتی ماست که در مبانی سند تحول کاملا ذکر شده است.