روزموعود؛ ایران در مقابل آمریکا

فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا،‌ بریتانیا، فرانسه و آلمان در طول یک سال گذشته پای میز مذاکره تازه‌ای با تهران نشستند تا جمهوری اسلامی را راضی کنند بدون آمریکا در برجام بماند. ایران شرط گذاشت؛ حصول منافع برجام و اروپا متعهد شد که بدون آمریکا هم منافع ایران از برجام را تأمین کند؛ عهدی که نتوانست به آن وفا کند.

تحریم‌های آمریکا علیه ایران بازگشت و کاخ سفید تحریم‌های تازه‌تری را نیز روانه تهران کرد از تحریم سپاه تا تحریم نفتی. ترامپ و مشاورانش که حالا جان بولتون، مشاور امنیت ملی کاخ سفید، سردمدار آنها است، تهران را به شدیدترین تحریم‌ها تهدید کرده‌اند و فشار حداکثری. آنها می‌گویند ایران باید رفتارش را در منطقه تغییر دهد و پشت میز مذاکره تازه‌ای با آمریکا بنشیند که دونالد ترامپ قواعد آن را تعیین کند. هر چند بسیاری هم بر این باورند که میز مذاکره خواسته ترامپ است و مشاورانش از جمله جان بولتون در کنار دیگر متحدان که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، گروه «بی» (جان بولتون، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، بن زاید، پادشاه امارات و بن سلمان، ولی‌عهد عربستان) خطابشان می‌کند هدف دیگری را دنبال می‌کنند که به جنگ و مرگ ختم می‌شود.

در حالی که اروپا تلاش می‌کند با همه این احوالات با بیانیه‌های حمایت‌کننده از برجام و وعده اینستکس (کانال مالی ویژه اروپا برای مبادله با ایران برای مقابله با تحریم‌های آمریکا) که البته مذاکراتش در جریان است و امروز نیز در بروکسل کارشناسان سیاسی دو طرف به دنبال سریع‌تر کردن مسیر آغار به کار آن هستند،‌ ایران را همچنان راضی به حفظ برجام بدون منفعت اقتصادی نگاه دارد اما طاقت تهران طاق شده است.

همان‌طور که پانا پیش از این نیز اعلام کرده بود که ایران تا پایان هفته جاری از اقدام عملی خود در برابر آمریکا پرده‌برداری خواهد کرد، روز موعود فرا رسیده است و فردا (چهارشنبه) همزمان با سالروز خروج یک‌جانبه آمریکا از توافق هسته‌ای، ایران با اقدامات تازه‌ای در مقابل آمریکا می‌ایستد.

هر چند جزئیات اقدام ایران و نحوه اعلام آن هنوز به صورت رسمی اعلام نشده است، همان طور که پیش از این نیز در گزارش‌های منتشر شده در پانا اعلام شده بود قصد ایران کاهش تعهدات برجامی به استناد بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام است.

بند ۲۶ و ۳۶ برجام چه می‌گوید؟

دو بندی که ایران با استناد به آنها فردا قرار است در مقابل آمریکا رخ نمایی کند به تهران این امکان را می‌دهد که در صورت متعهد نبودن طرف‌ها به آنچه در برجام به آن عهد کرده‌اند ایران بتواند بخش یا همه تعهدات خود در برجام را متوقف کند.

بند ۲۶ برجام، آمریکا و اروپا را از اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران منع کرده است: «اتحادیه اروپایی فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش بینی شده در این برجام، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریمهایی که اجرای آنها را وفق این برجام لغو کرده است، خودداری می نماید. هیچ گونه تحریم جدید هسته ای شورای امنیت و هیچ گونه تحریم جدید هسته ای اتحادیه اروپایی یا اقدامات محدودیت ساز وجود نخواهد داشت. ایالات متحده، با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام این برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم های مشخص شده در پیوست ۲ به عمل خواهد آورد. دولت ایالات متحده فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش بینی شده در این برجام ، در چارچوب نقش مشخص رئیس جمهور و کنگره، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم های مشخص شده در پیوست ۲ که اعمال آنها را وفق این برجام متوقف کرده است، خودداری مینماید. دولت ایالات متحده، در چارچوب نقش مشخص رئیس جمهور و کنگره، از اعمال تحریم های جدید مرتبط با هسته ای خودداری خواهد کرد. ایران اعلام کرده است که تحمیل یا بازگرداندن تحریم های مشخص شده در پیوست دو یا وضع تحریمهای جدید هسته ای را به منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزیی اجرای تعهدات خود وفق این برجام، تلقی خواهد نمود.»

در بند ۳۶ برجام نیز همان طور که ذکر شد امکان اقدام متقابل برای ایران در نظر گرفته شده است: «چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا کلیه اعضای گروه ۱+۵ تعهدات خود را طبق این برجام رعایت ننموده اند، ایران میتواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع نماید؛ به همین ترتیب، چنانچه هر یک از اعضای گروه ۱+۵ معتقد باشد که ایران تعهدات خود را طبق برجام رعایت نکرده است، هر یک از دولتهای گروه ۱+۵ می تواند اقدام مشابه به عمل آورد. کمیسیون مشترک ۱۵ روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع پایبندی فیصله نیافته است، می تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران ۱۵ روز خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. پس از بررسی کمیسیون مشترک، به موازات (یا به جای) بررسی در سطح وزیران، عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیف اش زیر سوال بوده است می تواند درخواست نماید که موضوع توسط یک هیات مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود (یکی از سوی هر یک از طرف های درگیر در اختلاف و طرف سوم مستقل) بررسی شود. هیات مشورتی می بایست نظریه غیرالزام آوری را در خصوص موضوع پایبندی ظرف ۱۵ روز ارائه نماید. چنانچه، متعاقب این فرایند ۳۰ روزه موضوع فیصله نیابد، کمیسیون مشترک در کمتر از ۵ روز نظریه هیات مشورتی را با هدف فیصله موضوع بررسی خواهد کرد. چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد، و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» می باشد، آنگاه آن برنامه جامع اقدام مشترک صفحه ١٨ طرف میتواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهدات اش وفق برجام قلمداد کرده و/یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ نماید که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» بشمار می آید.»

کدام تعهدات ایران می تواند محدود شود؟

به این ترتیب و با استناد به دو بند مذکور ایران فردا با اعلام رئیس‌جمهوری، وزیر امور خارجه یا انتشار بیانیه‌ای اعلام خواهد کرد که بخشی از تعهدات خود را متوقف می‌کند.

نصب ماشین‌های جدید در نطنز و توسعه این سایت هسته‌ای، خودداری از فرستادن مازاد آب سنگین راکتور اراک و سوخت مصرف‌شده راکتورهای تحقیقاتی از جمله گزینه‌های پیش روی ایران است. اما به نظر می رسد برای اثرگذاری فوری‌تر اقدامی که ایران در دستور کار دارد عدم پایبندی به سقف تعیین‌شده اورانیوم غنی شده است که بر اساس برجام ۳۰۰ کیلوگرم برای ایران تعیین شده و بر اساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال کل موجودی ذخیره شده اورانیوم غنی‌سازی شده ایران از میزان ۳۰۰ کیلوگرم UF۶ غنی شده تا میزان ۳.۶۷ درصد اورانیوم ۲۳۵ (یا معادل آن در اشکال مختلف شیمیایی) فراتر نرفته است.

ایران همچنین می‌تواند پذیرش اختیاری پروتکل الحاقی را موجب دسترسی‌های بی سابقه به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شده است متوقف کند.

به نظر نمی‌رسد که دولت جمهوری اسلامی ایران در اقدام اولیه قصد خروج از برجام را داشته باشد، تنها اقدامی که می‌تواند ایران را وادار به تقابل شدیدتری علیه آمریکا بکند اقدامات آتی اروپا و آمریکا خواهد بود که می‌تواند مسیر منطقی ایران را در اقدام‌های عملی تغییر دهد.

با این حال فردا روز سخت تازه‌ای در آنچه میان تهران و واشنگتن در طول ۴۰ سال گذشته طی شده است، خواهد بود. در حالی که ایران اقدامات متقابل را اعلام می‌کند آمریکا قصد دارد در سالروز خروج، تحریم‌های تازه‌ای علیه تهران اعلام کند که پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که این تحریم‌های تازه صنایع پتروشیمی ایران را هدف خواهد گرفت.

تهران و واشنگتن فردا صدر نشین اخبار رسانه‌های دنیا خواهند بود اما اینکه پایان این صدرنشینی و رویارویی به کجا ختم می‌شود، میز مذاکره یا صحنه جنگ سوالی است که کارشناسان بین‌المللی هنوز قادر به پاسخگویی به آن نیستند. شاید تنها راه جلوگیری از جنگی تازه در منطقه که مسبب آن آمریکا و هم پیمانانش خواهند بود تدبیر است؛ تدبیری که در یک سال گذشته تهران تلاش کرده است در مقابل اقدامات غیر قابل پیش‌بینی و بی‌منطق ترامپ داشته باشد و باید حفظ شود.