راهبرد جنگی امام حسین(ع) در کربلا

امام حسین(ع) از جهت دانش جنگی، شخصیتی بسیار آگاه و با تجربه بود و به خوبی می دانست که در چنین شرایطی که از جهت تعداد نفرات جنگی توازن مناسبی بین دو طرف جنگ وجود ندارد، باید استراتژی دفاعی را با سرعت پیش بینی کند.

۱) نخستین اقدام سید الشهداء (ع) در جریان ورود به منطقه سرزمین کربلاء، بررسی ویژگی های این زمین بود که از جهات مختلف مورد بررسی قرار گرفت. سید بن طاووس و ابن نما حلی آورده اند:

ثُمَّ إنَّ الحُسَینَ علیه السلام قامَ ورَکِبَ ، وصارَ کُلَّما أرادَ المَسیَر یَمنَعونَهُ تارَةً ، ویُسایِرونَهُ اُخرى ، حَتّى بَلَغَ کَربَلاءَ ، وکانَ ذلِکَ فِی الیَومِ الثّانی مِنَ المُحَرَّمِ ، فَلَمّا وَصَلَها قالَ : مَا اسمُ هذِهِ الأَرضِ ؟ فَقیلَ : کَربَلاءُ . فَقالَ : اِنزِلوا ، هاهُنا ـ وَاللّه ِ ـ مَحَطُّ رِکابِنا ، وسَفکُ دِمائِنا ، هاهُنا ـ وَاللّه ِ ـ مَخَطُّ قُبورِنا ، وهاهُنا ـ وَاللّه ِ ـ سَبیُ حَریمِنا ، بِهذا حَدَّثَنی جَدّی .

امام حسین علیه السلام برخاست و سوار مَرکبش شد و هر گاه اراده مسیرى را مى کرد، یا با ممانعت سپاه اعزامى ابن زیاد، رو به رو مى شد و یا دوشادوش او حرکت مى کردند تا روز دوم محرّم، به کربلا رسیدند. چون به آن جا رسید، فرمود: «نام این سرزمین چیست ؟» . گفته شد: کربلا. فرمود: «فرود آیید که به خدا سوگند، این جا، محلّ فرود آمدن مَرکب هایمان و ریخته شدن خون هایمان است! به خدا سوگند، این جا قبر ما مى شود و به خدا سوگند، این جا خانواده ما اسیر مى شوند . اینها را جدّم به من فرموده است»

الملهوف: ص ۱۳۹ ، مثیر الأحزان : ص ۴۹ نحوه ، بحار الأنوار : ج ۴۴ ص ۳۸۱

شناخت کربلا:

کربلاء منطقه ای در اطراف کوفه و ۷۰ کیلومتر با آن فاصله دارد این منطقه زمینی زراعی است و قبیله بنی اسد در نزدیکی آن به زندگی و زراعت می پرداخته اند. شاخه ای از رود فرات نیز به نام "العلقمی" از وسط این زمین می گذرد که درخت های نخل در اطراف آن رشد کرده محل مناسبی برای وقوف کاروان ها به ویژه در شرایط گرمای تابستان است.

همچنین، وجود یک تپه نسبتا بزرگ و مشرف به میدان دشت کربلا که بعد ها به عنوان " تل الزینبی" شناخته شد برای بررسی دقیق تر وضعیت دشمن مناسب به نظر می رسید. به همین جهت امام حسین(ع) خیمگاه را در پشت تل زینبی مستقر کرد و با این انتخاب خیمگاه از جلو به سمت شرق و از پشت سر به سمت مغرب کربلا قرار می گرفت.

امام حسین (ع) با این انتخاب هوشمندانه توانست محل درگیری ها را در بین تل زینبی و نهر علقمه محدود کند، چرا که عدم محدودیت زمین با توجه به تعداد غیر قابل قیاس نفرات جنگی به سود بنی امیه تمام می شد.

بنابر نظر شیخ سید نبیل حسنی در کتاب الاستراتیجیه الحربیه صفحه ۱۰۳، امام حسین(ع) قبله را در سمت راست و طلوع خورشید را در مقابل خود قرار داد تا بر دشمن بیش از پیش تمرکز جدی داشته باشد. با این تعبیر محل معرکه در سمت چپ خیمگاه قرار می گرفت که اکنون شامل خیابان های باب القبله و باب السدره کربلا ء می باشد.
۲) حفر خندق

بعد از شناخت ویژگی های جغرافیایی محل وقوع جنگ و تعیین محل استقرار سپاه خودی در مقابل سپاه دشمن، دومین اقدام مناسب تعیین راهبردهای دفاعی است . امام حسین (ع) در این خصوص اقدام حفر خندقی در پشت خیمه ها کرد‌ تا از نفوذ دشمن و شبیخون آنان از پشت سر جلوگیری نماید‌.

محمد بن جریر طبری می نویسد:

قالَ : وکانَ الحُسَینُ علیه السلام أتى بِقَصَبٍ وحَطَبٍ إلى مَکانٍ مِن وَرائِهِم مُنخَفِضٍ کَأَنَّهُ ساقِیَةٌ ، فَحَفَروهُ فی ساعَةٍ مِنَ اللَّیلِ ، فَجَعَلوهُ کَالخَندَقِ ، ثُمَّ ألقَوا فیهِ ذلِکَ الحَطَبَوَالقَصَبَ

سپس حسین علیه السلام ، به جاى گودى که در پشت خیمه ها قرار داشت و مانند جوى آبى بود ، هیزم و نِى آورد و در دلِ شب ، آن جا را به شکل خندق در آوردند و هیزم و نِى را در آن جا ریختند.

تاریخ الطبری : ج ۵ ص ۴۲۱ ـ ۴۲۳ ، أنساب الأشراف : ج ۳ ص ۳۹۳ ـ ۳۹۶

۳) به هم بستن خیمه ها

یکی از ابتکارات امام حسین(ع) جهت دفاع از خیمه ها در مقابل دشمنان و به ویژه سوارکاران آنان نزدیک کردن خیمه ها و بهم بستن آنها بوده است . این اقدام اهمیت زیادی در جریان روز عاشورا از خود نشان داد و بسیار کاربردی بود.

طبری می نویسد : خَرَجَ [الحُسَینُ علیه السلام ] إلى أصحابِهِ ، فَأَمَرَهُم أن یُقَرِّبوا بَعضَ بُیوتِهِم مِن بَعضٍ وأن یُدخِلُوا الأَطنابَ بَعضَها فی بَعضٍ ، وأن یَکونوا هُم بَینَ البُیوتِ إلَا الوَجهَ الَّذی یَأتیهِم مِنهُ عَدُوُّهُم ..

از امام زین العابدین علیه السلام برایم نقل کردند که : حسین علیه السلام به سوى یارانش بیرون آمد و به آنان ، فرمان داد که چادرهایشان را به هم نزدیک کنند و طناب هاى آنها را در هم بتابند و خودشان ، میان چادرها قرار گیرند و تنها سمتى را که دشمن از آن سو مى آید ، باز بگذارند ...

تاریخ الطبری : ج ۵ ص ۴۲۱ ـ ۴۲۳ ، أنساب الأشراف : ج ۳ ص ۳۹۳ ـ ۳۹۶

۴) شعله ور کردن خندق

دشمن اموی هیچگاه فکر نمی کرد که در روز عاشورا با سدی دفاعی آتشین مواجه گردد که مانع از نفوذ آنان به لشگرگاه امام حسین(ع) از جهت پشت خیمه ها شود . امام حسین(ع) پس از آنکه در شب عاشورا دستور حفر خندق دادند ، در روز عاشورا و در نخستین لحظات آغاز نبرد اقدام به آتش کشیدن آنها کرد! به شکلی که این خط دفاعی دشمنان را شگفت زده کرد و تمام برنامه ریزی های آنان را بهم ریخت.

طبری و بلاذری می نویسند:

وقالوا : إذا عَدَوا عَلَینا فَقاتَلونا ألقَینا فیهِ النّارَ ؛ کی لا نُؤتى مِن وَرائِنا ، وقاتَلنَا القَومَ مِن وَجهٍ واحِدٍ. فَفَعَلوا وکانَ لَهُم نافِعا .

گفتند : چون دشمن به ما حمله کرد و با ما درگیر شد، در این جا، آتش مى افکنیم تا از پشت سر ، بر ما وارد نشوند و تنها از یک سو با آنان بجنگیم. چنین کردند و سودبخش هم بود.

إذ أقبَلَ إلَینا مِنهُم رَجُلٌ یَرکُضُ عَلى فَرَسٍ کامِلِ الأَداةِ ، فَلَم یُکَلِّمنا حَتّى مَرَّ عَلى أبیاتِنا ، فَنَظَرَ إلى أبیاتِنا ، فَإِذا هُوَ لا یَرى إلّا حَطَبا تَلتَهِبُ النّارُ فیهِ ، فَرَجَعَ راجِعا

به نقل از ضحّاک مشرقى برایم گفت: هنگامى که دشمنان به سوى ما روى آوردند و به آتش برافروخته هیزم و نِى نگریستند ـ همان آتشى که در پشتمان برافروخته بودیم تا از پشتِ سر به ما حمله نکنند، یکى از سوارانِ غرق در سلاح آنان، به شتاب و بى آن که با ما سخنى بگوید، به سوى ما آمد و چون به خیمه هایمان نگریست و جز هیزم آتش گرفته، چیزى ندید، بازگشت.

تاریخ الطبری : ج ۵ ص ۴۲۱ ـ ۴۲۳ ، أنساب الأشراف : ج ۳ ص ۳۹۳ ـ ۳۹۶

۵) تعیین جبهه های ۳ گانه جنگ

به رغم اینکه اینکه امام حسین(ع) بر لزوم قرار گیری محل درگیری از یک جهت تاکید داشت ، ولی در عین حال جبهه های ۳ گاه جنگ و فرماندهان آن را معین کرد. این اقدام بر تسلط بیشتر فرماندهان در خصوص جبهه های مختلف کمک شایانی می کرد.

فَجَعَلَ زُهَیرَ بنَ القَینِ فی مَیمَنَةِ أصحابِهِ ، وحَبیبَ بنَ مُظاهِرٍ فی مَیسَرَةِ أصحابِهِ ، وأعطى رایَتَهُ العَبّاسَ بنَ عَلِیٍّ أخاهُ علیه السلام

زُهَیر بن قین را در جناح راست یارانش و حبیب بن مظاهر را در جناح چپ یارانش ، قرار داد و پرچمش را به برادرش عبّاس بن على علیه السلام سپرد.(تاریخ طبری، ج ۵ ص ۴۲۲)

این مجموعه اقدامات و استراتژی های نظامی مورد استفاده توسط امام حسین(ع) نشان دهنده آن است که آن حضرت علاوه بر دانش و ابتکارات فوق العاده جنگی، با تمام در مقابل دشمنان عزت مندانه جنگید.

به راستی که حسین بن على علیه السلام، مظهر عزّت الهى و عاشورا، جلوه گاه حماسه و عزّت حسینى و شعار دشمن شکن «هَیهاتَ مِنّا الذّلة!» میراث گران بهاى اوست.

*پژوهشگر تاریخ عاشورا