برگزاری آیین سنتی خیدیر نبی در استان اردبیل

در عصر کنونی که به دلیل گرفتاری و مشغله های مختلف، خانواده و اقوام کمتر فرصت پیدا می کنند دور هم باشند و فارغ از مشکلات و مسائل روزمره، ساعاتی را با دلخوشی کنار هم بگذارند مطمئنا احیا و برگزاری مجدد این جشن ها و آیین های سنتی منطقه، می تواند نقش موثری در تزریق روحیه نشاط و همدلی به جمع خانواده ها و اقوام ایفا کند و در ضمن قدمی باشد در جهت جلوگیری از به فراموشی سپرده شدن این آیین های زیبای محلی و انتقال آن به نسل نو که متاسفانه به شدت در حال فاصله گرفتن از آداب و سنن تاریخی و سنتی خود هستند.

به یاد داشته باشیم احیای این آیین ها و جشن های بومی و سنتی، کمک به پاسداشت تاریخ و فرهنگ غنی مناطق خواهد بود.

فصل زمستان در استان اردبیل را در گذشته به سه دوره مختلف تقسیم می‌کردند؛ بدین ترتیب که ۴۰ روز اول زمستان با عنوان چله بزرگ، ۲۰ روز پس از آن با عنوان چله کوچک و ۳۰ روز آخر نیز بایرام آیی یا همان ماه عید نامیده می‌شد.

اواخر بهمن و اوایل اسفندماه همزمان با پایان چله کوچک آیین خیدیر نبی از شهرستان گیوی واقع در شمال اردبیل تا خلخال در جنوب استان به ویژه در بین خانواده‌های روستایی با شور و حلاوت خاصی برگزار می‌شد.

خیدیر نبی یا قُوَّت اَلَمه که با مناسک خاصی همراه بود، همزمان با آخرین روزهای سخت زمستان و نزدیکی به موسم بهار در واقع به منظور صله ارحام برگزار می‌شد که در این میان زنان خانواده در برگزاری آن نقش اساسی داشتند.

در گذشته‌های دور که از فناوری‌های امروزی خبری نبود، بانوان گندم، عدس، نخود و کنجد را که پیش‌تر بر روی ساچ برشته کرده بودند، یک روز پیش از خیدیر نبی برای خرد کردن به آسیاب روستا می‌بردند تا به آرد تبدیل کنند.

پس از خواندن چند آیه از قرآن کریم بانوان نیتی می‌کردند و سپس آرد از پیش تهیه شده را با پوست نارنج معطر بر روی تشت مخصوص قُوَّت از الک عبور می‌دادند و چند شمع‌ با لیوانی آب در کنار آن می‌گذاشتند.

مقداری از قُوَّت تهیه شده را در سینی بزرگ موسوم به مَژمِیی در اتاق خلوتی قرار می‌دادند و عقیده داشتند که حضرت خضر با قَمچی (نوعی شلاق یا تازیانه) آن را متبرک می‌کند؛ سحرگاه روز بعد نیز قُوَّت را در ظرفی کوچک ریخته و در بین همسایگان و اقوام توزیع می‌کردند تا با اضافه کردن کمی شکر صرف شود.

در این بین مردان و ریش‌سفیدان خانواده نیز کنار کرسی‌ها دور هم جمع می‌شدند و با تشریح وقایع شیرین، خاطره، قصه‌ و یا روایات دینی و مذهبی زمینه ایجاد فضایی شاد در محیط خانه را برای کودکان و نوجوانان فراهم می‌کردند.

برگزاری این آیین نیز البته همراه با پخت نوعی آش سنتی به نام آش گیلدیک با حضور جمعی از بانوان خانواده یا همسایه‌ها صورت می‌گرفت.

برای تهیه این آش از میوه نسترن وحشی، حبوبات و خشکباری مانند برنج، آلو، زردآلو، برگه زردآلو، لوبیا، نخود، گردو، سبزی‌های معطر مانند جعفری و گشنیز تازه یا خشک شده، آب گوشت و یا گلوله‌های درست شده از گوشت چرخ کرده، خرما و سنجد تهیه می‌شد که امروزه بیشتر در کوثر، نمین و هیر رایج است.

به طور معمول برای پخت آش از گیلدیک خشک استفاده می‌شد که باید مدتی در آب می‌ماند و سپس آن را چندین بار از صافی عبور می‌دادند تا پرزها و خارهای ریز داخل آن گرفته شود، سپس آن را در داخل کیسه‌ای می‌ریختند و آب آن را می‌گرفتند.

عصاره گیلدیک را درون دیگی روی اجاق می‌گذاشتند و پس از جوشیدن کف، پرز و خارها را با استفاده از قطعه‌ آهنی داغی جمع می‌کردند و سپس برنج و حبوبات را به آن اضافه می‌کردند که با توجه به وسع مالی و میزان دسترسی به مواد اولیه ممکن بود کمی تفاوت داشته باشد.

پس از آن نوبت افزودن میوه‌های خشکی مانند آلو، زردآلو و در برخی موارد خرما و سنجد یا گردو می‌رسید و مرحله آخر اضافه کردن نعنا داغ و گاهی سیرداغ و رشته به آش بود که پس از آماده شدن بین اهل خانه و همسایه‌ها توزیع می‌شد.

مردم محلی این مراسم را در واقع تهیه خوراکی مقوی به منظور قوت گرفتن اهل خانه به ویژه بانوان برای انجام اموری مانند خانه ‌تکانی‌ در آستانه سال نو نیز می‌دانستند.

شاید برای نسل کنونی، بسیاری از این جشن ها و آیین ها ناشناس باشد و یا حداکثر اسمی از آنها در خاطرشان وجود داشته باشد، اما اگر از پدران و مادران و پدربزرگ ها و مادربزرگ‌های خود در این باره سوال کنند، مطمئناً مطالب جالبی در مورد این جشن ها و آیین های مفرح خواهند شنید و اینکه برگزاری این جشن ها و آیین ها چه تأثیر و نقش مثبتی در افزایش نشاط خانواده ها و تحکیم روابط فامیلی و قومی و تقویت سنت های نیک و حسنه داشتند.

اینکه هر کدام از این آیین و جشن ها فلسفه خاص خود را داشتند و هر کدام بر پایه یک اتفاق تاریخی برگزار می شده است.

آیین خیدیر نبی که پیش‌تر در نقاط مختلف استان اردبیل برگزار می‌شد و امروزه تنها به برخی نقاط روستایی محدود مانده است، سال گذشته در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.