تکم خوانی ، آیین استقبال از نوروز در اردبیل

تکم گردانان بین دو چهارشنبه آخر سال که در آذربایجان به این روزها «کول چرشنبه» و «گول چرشنبه» می گویند، به کوچه ها می آیند و با خواندن شعرهایی همراه با تکم گردانی ، فرا رسیدن نوروز را مژده می دهند.

تکم چی می خواند «آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک». یعنی ماه و سال و هفته و روزتان مبارک باشد. کودکان دست در دست مادرانشان هنگام عبور از کنار تکمچی، مات و مبهوت او و عروسک رقصان روی صفحه چوبی را می نگرند و او با لبخند بهار را به همه تبریک می گوید ...

واژه تکم Takam از دو بخش "تکه" و "م" تشکیل شده است. "تکه" در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل است که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه هدایت می کند. "م" ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی «بز نر من» است.

موسی اصغر زاده نویسنده کتاب «فرهنگ عامیانه دارالارشاد اردبیل» می گوید: تکم عروسکی به شکل بز است که بر سر چوب گردی سوار می شود . این بز روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط دارد ، قرار می گیرد و چوب پایه آن از سوراخ وسط صفحه می گذرد.

وی می افزاید: روی مجسمه بز را با پارچه های رنگین ، زنگوله ، پولک طلایی و آیینه تزئین می‌کنند. تکمچی چوب را بدست می گیرد و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می آرود و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می خواند .

تکمچی با خواندن آواز و تصنیف به در خانه ها می رود و آمدن بهار را مژده می دهد :

آی تکمین کندی وار

کمندی وار کندی وار

هر قاپودا اویناسا

بیر نلبکی قندی وار

ترجمه: تکم ده دارد / کمند دارد و ده دارد / جلوی هر دری برقصد / یک نعلبکی قند پاداش دارد ...

و خانواده ها با دادن شیرینی ، هدیه و یا گاهی پول که به آن «بایرام پایی» (سهم عید یا همان عیدی) می گویند ، به تکم چی پاداش می دهند.

کارشناس میراث فرهنگی می گوید هر یک از تزئینات عروسک تکم علت و فلسفه ای داشته است. مثلاً زنگوله و سکه برای ایجاد سر و صدای بیشتر بوده تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه ها و دم در خانه ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود می آورد.

سعیده عدلی می افزاید: روی عروسک تکم را با مخمل یا پارچه هایی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آئینه تزیین می کنند.

وی ادامه می دهد: اینکه به دو طرف عروسک (طرفین شکم عروسک) آئینه نصب می کنند، به این دلیل است که تکم خبر فرا رسیدن سال نو را به مردم می دهد و آئینه به نماد روشنایی و صفا است.

عدلی در رابطه با علت قرمز بودن لباس عروسک تکم نیز گفت: در آذربایجان قدیم رنگ قرمز رنگ شادی و خوشی بوده است چنانکه لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و احتمالا خواسته اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی باشد.

اشعار تکم خوانی از نظر ساختاری جزو ترانه های عامیانه محسوب می شود. اوزان و هارمونی آن با توجه به نیاز و مقتضیات زمان جابجا و عوض می شود و هر تکمچی یا تکم گردان با آزادی کامل اشعار این آیین را عوض می کند.

در اشعار تکم خوانی گاهی اشعار مذهبی نیز به چشم می خورد. این اشعار بر اساس مستندات موجود از زمان صفویه که بنیانگذار شیعه در ایران هستند وارد این آیین شده و اغلب در سالهایی که ایام نوروز با مناسبتهای مذهبی همزمان می شود از این اشعار مذهبی استفاده می شود :

مختار اوتی یاندیردی داما آتدی (مختار آتش را روشن کرد و بر بام انداخت)

خبر اهل مدینه شاما چاتدی (خبر به اهل مدینه و شام رسید)

جماعت جهد ایدوب مرادا چاتدی (جماعت جهد کردند و به مراد رسیدند)

سیزون بو تازه بایراموز مبارک (عید نو شما مبارک باش)

آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک (ماهتان، سالتان، هفته تان، روزتان مبارک)

و در بیاتی دیگر می گویند:

جناب جبرئیل نامه گتوردی

گتور جگین پیمبره یتوردی

مبارک قوللارین گویه گوتوردی

سیزون بوتازه بایراموز مبارک

آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک

ترجمه: جناب جبرائیل نامه آورد / به محض آوردن به پیامبر رسانید / پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت که / این عید تازه تان مبارک باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک باد /

تنها معدودی از تکم چی ها در استان اردبیل باقیمانده اند که همه ساله در آستانه بهار این آیین رو دوباره در یادها زنده می کنند.

عسگر ایمانی پیرمرد کشاورزی است که در روستای آلنی در 5 کیلومتری مشگین شهر زندگی می کند و یکی از قدیمی ترین تکمچی های شناخته شده در استان اردبیل است.

او می گوید این آیین را از پدرش که معروف به «محمد تکم چی» بود یاد گرفته است.

آقای ایمانی بیش از 45 سال است که در آستانه عید هر سال داوطلبانه به مشگین شهر آید و با رقص هنرمندانه عروسک تکم ، از آمدن بهار خبر می دهد.

او می گوید هنوز هم با تکم می خواند تا این سنت را تا جایی که می تواند زنده نگه دارد.

در چند سال اخیر دستگاههای دولتی هم تلاشهایی برای احیای آیین تکم خوانی انجام داده اند.

نادر فلاحی مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان از اجرای آیین تکم گردانی در شهرها ی استان در آستانه نوروز امسال خبر می دهد و می گوید: آیین تکم‌گردانی یکی از برنامه های قدیمی و کهن منطقه آذربایجان است که سازمان میراث فرهنگی درصدد احیای این آیین برآمده است.

عاطف محمدنژاد رئیس سازمان فرهنگی و ورزشی شهرداری اردبیل هم می گوید امسال در جشن های نوروزی برگزار شده از طرف شهرداری اردبیل ، آیین تکم خوانی هم به اجرا در می آید.

در سالهای اخیر چند هنرمند جوان در استان اردبیل به اجرای آیین تکم گردانی پرداخته اند اما آنها داوطلبانه این کار را انجام نمی دهند ، بلکه تنها در صورت سفارش دستگاههای دولتی است که رخت تکمچی را بر تن می کنند.

کارشناسان معتقدند در کنار سفارش اجرای آیین تکم خوانی توسط دستگاههای فرهنگی ، پخش این آیین ها توسط رسانه ها و به ویژه صدا و سیما در حفظ سنت های دیرپایی مانند تکم خوانی بسیار موثر است.