مساجد گلوگاه در گذر تاریخ

مهدی رضا خادملو در گفت و گو با پانا گفت:‌ «بدون تردید مساجد امروزی شهرستان گلوگاه به این تعداد نبودند، برخی از آن ها در دهه ۲۰ ساخته شدند، برخی در دهه ۳۰ و ۴۰ و تعدادی از مساجد نیز در دهه های اخیر ساخته شدند.»

مسجد شش طایفه ایل «عمرانلو» در ابتدا مسجد جامع بود

خادملو گفت:«بر اساس شواهد و قراین، مسجد شش طایفه ایل «عمرانلو» در ابتدا مسجد جامع بود که به گفته مرحوم «عیسی کریمخانی» (شهردار اسبق و از مفاخر شهرستان گلوگاه) بنیانگذار آن فردی از اهالی بهشهر به نام «جوادی اشرفی» بود.(شش طایفه ایل عمرانلو عبارتند از: خوانین(کریمخانی، رحیمی، کریمی، بابایی و...)، عظیمی، محمودجانلو‌، صیدانلو، ملک محمودی و فضلعلی. ایل عمرانلو با فرمان آغامحمدخان قاجار برای حفاظت از هجوم اقوام بیابان‌گرد شمالی در مناطق شمالی ایران از جمله گلوگاه ساکن شدند. این ایل از قره باغ(منطقه خودمختار واقع در جمهوری آذربایجان) و قره داغ(منطقه ای در ایران) به گلوگاه مهاجرت کردند.)
وی گفت: این مسجد چون در مرکز گلوگاه واقع بود و شش طایفه را در برمی گرفت به «مسجد آقا» نیز شهرت دارد.
وی عنوان کرد:«پس از ساخت این مسجد روحانی ای به نام آیت الله «سیدمحمد صالح میرامینی» عهده دار مسئولیت مسجد جامع بود اما پس از ساخت مسجد «گلشن» در شمال غرب شهر و جنب میدان «۲۲ بهمن» امروزی، «سیدابراهیم قریشی» از اهالی استان گلستان تولیت مسجد جامع را بر عهده گرفت.
خادملو گفت:«میدان ۲۲ بهمن که در گذشته با نام میدان «گلستان» شناخته می شد ابتدا یک قبرستان عمومی بود. در جنوب غرب این مکان که مدتی داروخانه شبانه روزی شهر نیز در آن جا قرار داشت، یک کاروان سرا وجود داشت.»
این کارشناس تاریخ گفت:«این کاروان سرا بعدها در دهه ۲۰ شمسی به زندان تبدیل شد که برخی از اعضای دستگیر شده حزب توده گلوگاه در این مکان نگهداری می شدند.»

ساخت «مسجد علوی یا کوپچی» باید همزمان با ساخت مسجد جامع یا کمی پس از مهاجرت چهارطایفه کوپچی باشد

مهدی رضا خادملو افزود:«ساخت «مسجد علوی یا کوپچی» در محله کوپچی طبیعتاً باید همزمان با ساخت مسجد جامع یا کمی پس از مهاجرت چهارطایفه کوپچی باشد.(چهار طایفه کوپچی عبارتند از امیرخانلو، مجرلو، خادملو، عسکری) که پس از مهاجرت در شرق گلوگاه ساکن شدند.»
خادملو گفت: «مسجد کوپچی بر اساس فرآیندی طولانی ساخته شد که نحوه شکل گیری این مسجد بر اساس روایات شفاهی ریش سفیدان محل و از جمله استاد «باقر عسکری» ذکر شده است.»
وی گفت: «جد استاد باقر عسکری به نام «باقر عسکری» هم نام او که در میان مردم به «باقر مرگان»(به سبب شجاعت و وارد آوردن تلفات به مهاجمان) شهرت داشت از جمله افرادی بود که در برابر تهاجم اقوام بیان گرد شرق گلوگاه مقاومت کرد و در نهایت به دست آن ها اسیر شد.»
وی افزود:«بر اساس روایات بزرگان محل، باقر در زمان اسارت نذر کرد در صورتی که از دست اقوام‌ مهاجم نجات پیدا کند و به گلوگاه بازگردد، در مکان عام المفنعه محله کوپچی، مسجد علوی یا کوپچی را بنیان نهد.»
خادملو گفت:«در محله کوپچی مکان های عام المنفعه ای وجود داشت که مراکزی همانند مدرسه، مسجد، اداره پست، میدان و حمام عمومی در آن جا ساخته شد، این زمین ها متعلق به چهار طایفه کوپچی بود.»

پس از ازدیاد جمعیت در محله کوپچی و محله های جنب آن، مسجد محمدی ساخته شد

وی در ادامه عنوان کرد:«پس از ازدیاد جمعیت در محله کوپچی، زاغ محله، محله عسکر و ملاحسین محله(محله های نزدیک به محله کوپچی) مسجد محمدی در دهه ۴۰ ساخته شد.»
خادملو بیان کرد:«مسجد محمدی مکانی بود که صاحب زمین آن فردی به نام «محمد ملک محمودی» که اصالتی هشتیکه ای (از محلات گلوگاه) داشت. اما در گلوگاه ساکن شده بود و نام خانوادگی خود را از سینه سپهر به ملک محمودی تغییر داده بود.»
وی گفت:«این مسجد را «حاج محمد فضلعلی» در ابتدای دهه ۴۰ بنیان نهاد.»
این کارشناس تاریخ افزود:«مسجد کوپچی در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی توسط «فغانعلی خادملو» و «حجت الاسلام حسین زاهدی» بازسازی شد.»

تمام مساجد شهر گلوگاه به غیر از مساجد جدید حداقل دوبار بازسازی شدند

مهدی رضا خادملو با بیان این که تمام مساجد شهر گلوگاه به غیر از مساجد جدید حداقل دوبار بازسازی شدند گفت: «در گفت و گوهایی که با ریش سفیدان و بزرگان محل که عمر برخی از آنان تا نود سال نیز می رسد داشتم، عنوان می کردند که در دوران کودکی خود بازسازی مساجد را دیدند، حتی مسجد محله هشتیکه نیز بازسازی شد که نشان از اهمیت مساجد نزد مردم گلوگاه است.»
خادملو گفت: «همان گونه که عنوان شد جمعیت عامل مهمی در ساخت مساجد جدید در کنار مساجد ابتدایی بود. به عنوان نمونه مسجد «ملّا فرج» که جنب حمام بی بی شهربانو (دبیرستان توحید فعلی) ساخته شد یا مساجد اوان و ملّاعباس که پس از ساخت مساجد ابتدایی ایجاد شدند.»

مهدی رضا خادملو گفت:«درباره طایفه کلباد که بومی شهرستان گلوگاه هستند، مسجد ولیعصر قدمتی تاریخی و طبق پرس و جویی که صورت گرفت در مکان فعلی قرار داشت. چگرچه این مسجد نیز بازسازی شد.»
وی در ادامه بیان کرد:«مسجد الاقصی توسط خواجه ها(خواجیان/خاجیان، خواجوی و فرجی)‌ که طایفه دیگر مازنی زبانان گلوگاه هستند در دهه ۲۰ و توسط بزرگان این طوایف در محله کلباد ساخته شد و به این ترتیب این محله شهر گلوگاه صاحب دو مسجد شد. هم چنین برخی مساجد جدید همانند «خاتم الاوصیا» در چهل سال اخیر و برخی مساجد همانند مسجد «حضرت ابوالفضل» پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در دو دهه اخیر ساخته شد.»

مساجد در گلوگاه نقش محوری دارند

خادم لو با اشاره به یکی از ویژگی های خاص مساجد شهر گلوگاه گفت:«بر خلاف بسیاری از شهرها و روستاهای کشور که آیین های مهمی چون محرم در حسینیه ها و تکایا برگزار می شود، آیین های مذهبی مردم گلوگاه در مساجد برگزار می شود و مساجد نقش محوری دارند.»
وی گفت:«محور بودن مساجد سبب انحرافات کمتر و اصالت در برگزاری آیین های مذهبی از سوی خطبا، مداحان و متولیان امور مذهبی می شود.»
وی ادامه داد:«این رسم ماه محرم است که همه دسته های عزاداری مساجد از شب هفتم به بعد میزبان و میهمان همدیگر می شوند. بنابر قول ریش سفیدان و بزرگان، توسط آقای جوادی اشرفی بنیاد نهاده شد و آیت الله آقا محمدصالح میرامینی آن را بسط و توسعه داد، حجت الاسلام حسین زاهدی پدر حجت الاسلام حبیب الله زاهدی امام‌ جماعت سابق مسجد علوی نیز در بسط این سنت تأثیر بسزایی داشت.»

خادملو در ادامه درباره کارکرد دیگر مساجد گفت: «ایجاد و وجود مکتب خانه ها از جمله این کارکردهاست، در برخی مساجد مکتب خانه در داخل محیط مسجد و در برخی جنب مساجد قرار داشت و «ملّایان» آقا و خانم حضور داشتند که قرآن و جز سی ام آن را با عنوان «عمّ جزء» تعلیم می دادند.»
وی در پایان گفت: «عموماً در کنار مساجد حمام های وقفی وجود داشت که یکی از مشهورترین آن ها حمام کوپچی است. این حمام ها یکی از منابع درآمد مسجد محسوب می شدند، به ویژه که حمام های عمومی در زمین های وقفی و عام المنفعه احداث می شد.»

وی گفت:«درآمدهای حاصل از حمام ها پس از کسر هزینه ها صرف امور مسجد و برگزاری مراسم های مذهبی و آیینی همانند محرم می شد.»

خبرنگار پانا: اویس خادم لو