سنگ فیروزه نیشابور را بهتر بشناسیم

به گزارش خبرگزاری پانا، فیروزه یا ترکوئیز به معنای سنگ ترکی است. علت این نامگذاری آن است که فیروزه ایران از طریق ترکیه به اروپا صادر می‌شده است.

فیروزه نیشابوری را به ۲ دسته اصلی عجمی و شجری تقسیم می‌کنند.معدن فیروزه نیشابور: معدن فیروزه نیشابور نه تنها مهم‌ترین معدن فیروزه کشور است بلکه در سطح جهانی نیز به دلیل کیفیت عالی آن به خصوص انواع عجمی و شجری، ممتاز بوده؛ از معروفیت خاصی برخوردار است.

نمونه‌های به نمایش گذاشته شده از سنگ طبیعی فیروزه این معدن در موزه لندن، سازمان زمین‌شناسی تهران و مشهد خود گواه بر ارزشمندی این سنگ قیمتی است.

موقعیت جغرافیایی: این معدن با ذخیره ۹ هزار تن و ظرفیت تولید سالانه ۱۹ تن در ۵۵ کیلومتری شما لغربی نیشابور، در جاده قدیم سبزوار و در روستای «معدن» قرار دارد. به طور تقریبی از هر تن سنگ فیروزه خام این معدن ۸ تا ۱۰ کیلوگرم فیروزه به دست می‌آید. معدن فیروزه نیشابور از نظر جغرافیایی در عرض ۳۶َ و ۲۸َ و ۱۵ً شمالی و طول ۲۰َ و ۵۸َ شرقی واقع شده است. دهکده معدن که در دره منطقه کانی‌سازی واقع است و محل سکونت کارگران معدن می‌باشد، در حدود ۱۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

کوه‌های منطقه معدن فیروزه در نیشابور از آهک‌های نومولیت‌دار همراه با ماسه سنگ و اسلیت تشکیل شده است. این رسوبات حاوی ذخایر متعدد گچ و نمک هستند که نمونه‌هایی در حال بهره‌برداری است. در این سنگ‌ها مواد آتشفشانی متعلق به دوره سنوزوئیک که سنگ اصلی آن‌ها تراکیت‌های پورفیزی است، نفوذ کرده است.

فیروزه را از توده‌های سنگی که در قدیم به وسیله چکش و اکنون بوسیله باروت خرد می‌شوند، جدا کرده و در کیسه‌های مخصوص می‌ریزند. مواد دور ریخته شده مجدداً بازبینی می‌شوند و فیروزه‌های باقی‌مانده از آن‌ها جدا می‌شود.

معادن فیروزه نیشابور را به دو گروه خاکی و کوهی تقسیم کرده‌اند که اکنون استخراج در قسمت کوهی انجام می‌شود. معدن کوهی در کوه واقع شده است. فیروزه به سنگ گانگ یا باطله ارتباط دارد و باید سنگ را شکسته و فیروزه را جدا کرد. معدن خاکی در اراضی دامنه و پایه کوه واقع شده است و در واقع از هوا زده شدن و شستشوی سنگ‌های حاوی فیروزه و حمل آن‌ها به پایین کوه ایجاد شده است.

نحوه بهره‌برداری طلای آبی در زمان‌های قدیم: معدن کوهی در شش دره واقع است. از طرف شرق که جلو برویم دره اول را مشاهده می‌کنیم. دره اول دارای چهار غار است.

غار اول معروف به غار عبدالرزاقی است که قدیم آنرا بو‌اسحاقی می‌نامیدند. فیروزه این غار از غارهای دیگر ارزش، جلوه و صفای بیش‌تری دارد. غار دوم غار سرخ نام دارد. غار سوم غار شاه و غار چهارم غار آقالی است. در قدیم فیروزه را به‌وسیله کلند، بیلم و باروت استخراج می‌کردند. کار کردن با کلند بهتر از باروت است، زیرا در اثر عمل باروت، فیروزه خرد می‌شود. معدن خاکی در دامنه کوه وجود دارد. چون به مرور در اثر هوازدگی و فرسایش به‌واسطه برف، باران، تابش آفتاب و وزیدن باد، سنگریزه‌های کوه ریخته و با خاک مخلوط گردیده، در میان آن‌ها فیروزه یافت می‌شود. اغلب فیروزه‌های معدن خاکی بسیار خوب است.

سنگ فیروزه پس از استخراج از معدن، به‌وسیله متخصصین فن بریده می‌شود و صیقلی می‌گردد. هر چه صاف‌تر و بزرگ‌تر باشد، ارزش آن بیش‌تر است. استخراج سنگ فیروزه از معادن آن به‌وسیله زدن تونل‌ها و حفر چاه‌هایی که عمق آن‌ها گاهی تا هفتاد متر می‌رسد، انجام می شود. در حال حاضر در هر سال از ۷۰-۳۵ تن سنگ استخراج می‌شود که از این مقدار ۵% تا ۱۲% فیروزه خالص به‌دست می‌آید.

انواع فیروزه نیشابوری:

فیروزه نیشابوری را به ۱- عجمی ۲- شجری تقسیم می‌کنند که این دسته‌بندی خود شامل موارد زیر است:

فیروزه عجمی: گرد و درشت است و دارای فیروزه خالص به رنگ آبی سیر که گران قیمت‌ترین نوع فیروزه است و برای ساختن انگشتر استفاده می‌شود. فیروزه عجمی نیم رنگ: از نوع قبلی کم رنگ‌تر است.

فیروزه عربی: فیروزه‌ای تخت با رنگ آبی سیر است و برای ساختن مدال در عربستان استفاده می‌شود. فیروزه توفال: مانند عربی است ولی سنگ آن از میان رفته و فقط لایه‌ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی مانده است.

فیروزه توفال نیم‌رنگ: از فیروزه توفال کمی روشن‌تر است.

فیروزه توفال سفید: رنگ آبی خیلی روشن دارد.

فیروزه چغاله: فیروزه‌ای است گرد و درشت شبیه فیروزه عجمی اما با رنگ خیلی روشن یعنی آبی کم‌رنگ.

چغاله نیم‌رنگ: فیروزه‌های گرد نسبتاً درشت برای ساختن انگشتر با رنگ روشن‌تر

فیروزه شجری: فیروزه رگه‌دار را گویند که از اجتماع چند دانه فیروزه در داخل سنگ کنار هم تشکیل شده است.

فیروزه شکوفه: فیروزه‌ای است ریزتر از چغاله و فیروزه کمی دارد.

فیروزه چال یا نرم: دانه‌های خیلی کوچک فیروزه و کمی بزرگ‌تر از عدسی است که در سنگ‌های معدن دیده می‌شود.

فیروزه درشت: سنگ‌های نسبتا درشتی است که در آن رگه‌های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می‌شود که از نازل‌ترین نوع فیروزه نیشابوری است. شاید باور کردنی نباشد ولی فیروزه عجمی به اندازه ناخن انگشت یک انسان بالغ در آمریکا تا مرز ۲۰۰۰ دلاربه فروش می‌رسد.

آشنایی با سنگ فیروزه فیروزه یکی از سنگهای قیمتی است که از عهد باستان در ایران شناخته شده، از کتیبه بنیاد کاخ داریوش بزرگ در شوش معلوم می‌گردد که در آن تاریخ فیروزه (احسائین) نامیده می‌شد و از خوارزم برای زینت‌آلات کاخ آورده شده بود. فیروزه سنگ آرزوهای تمام پادشاهان ممالک از زمان کورش و داریوش کبیر است که به عنوان هدیه از طرف آن‌ها به تمام سلاطین داده می‌شد.

در کشور ایتالیا از فیروزه آبی و صاف که به گوهر آبی معروف است، به عنوان گران‌قیمت‌ترین جواهرات استفاده می‌شود. علت رنگ آبی و سبز در فیروزه فیروزه یک فسفات آلومینیوم با سختی حدود ۶ است. با این حال به طور قابل ملاحظه‌ای از کوارتز نرم‌تر است. این کانی به طور طبیعی در طیف وسیعی از رنگ‌ها٬ از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت می‌شود.

فیروزه با رنگ آبی خوشرنگ، بهترین کیفیت را دارا می‌باشد و بسیار کمیاب است و در حالی‌ که رنگ سبز یا آبی کمرنگ که از ارزش کمی برخوردار است، فراوانی بیش‌تری دارد.

مشخصات فیروزه مرغوب: فیروزه مرغوب ‌دارای رنگ آبی سیر، جلای چینیو، سختی بالا می‌باشد.

افزایش رنگ سبز٬ پریدگی رنگ و وجود ناخالصی عواملی هستند که باعث کاهش کیفیت فیروزه می‌شوند.

چگونگی به وجودآمدن فیروزه: فیروزه بیشتر اوقات در رسوبات مس در محیط‌های بایر و نسبتا کم آب یافت شده است. فیروزه در مکان‌هایی بوجود می‌آید که میزان مس موجود در منطقه بالا باشد. فیروزه بر اثر تاثیر محلول‌های سطحی مس‌دار بر روی سنگ‌های غنی از Al۲O۳ و غنی از فسفر و گاهی نیز بر اثر تاثیر محلول‌های سطحی مس‌دار٬ بر روی فسیل‌های استخوانی جانوران به وجود می‌آید.

شناخت و ارزش فیروزه اشکال مختلف فیروزه شامل دانه‌ای ریز، فیروزه ریز، کمپاکت، متخلخل، کلیرای، خوشه‌ای، دندریتی و گاهی پوششی است. فیروزه ظاهراً به صورت نامتبلور و به صورت رگه و دانه‌های پراکنده در داخل سنگ مادر یافت می‌شود و غالباً به صورت نهان بلور است.

میزان بلوره‌های فیروزه در طبیعت بسیار کم است و به علت جلاپذیری و رنگ جالب مورد توجه بوده است. فیروزه به رنگ‌های آبی آسمانی، آبی مایل به سبز، سبز مایل به زرد، خاکستری مایل به سبز، آبی نیلی و آبی مایل به سفید وجود دارد. رنگ آبی آسمانی نوع مرغوب آن است و سبز مایل به زرد نوع نامرغوب. در صورتی که میزان مس موجود در کانی زیاد باشد به رنگ آبی در صورتی که آهن زیاد داشته باشد به رنگ سبز و در صورت وجود آلومینیم زیاد به رنگ سفید دیده می‌شود که به ترتیب ارزش آن کاهش می‌یابد یعنی رنگ آبی با ارزش‌ترین نوع فیروزه است.

رنگ فیروزه ممکن است به تدریج به رنگ سبز تغییر کند. علت این امر قرار گرفتن کانی به مدت زیاد در نور شدید و یا حرارت است که باعث رنگ پریدگی و در نتیجه کم ارزش شدن کانی می‌شود.

رنگ آبی فیروزه حاصل از cu۲t آبدار است در صورتی که آب از دست برود رنگ آن سفید می‌شود مانند کات کبود که در اثر حرارت آب تبلور خود را از دست داده و چون یون دیگری در محیط وجود ندارد، به رنگ سفید در می‌آید.

فیروزه دو رنگ را ابرش می‌نامند. بعضی انواع فیروزه را سست و سفید فام را در روغن می‌گذاشتند و رنگش موقتاً پررنگ‌تر ولی پس از چندی رنگ آن زایل می‌شد.

اگر چربی به فیروزه مالیده شود سبز می‌شود. رنگ خاکه فیروزه سفید و گاهی سبز روشن است. فیروزه مصنوعی را از رنگ کردن سنگ "مها" به‌دست می آورند که با نام خضرا نامیده می‌شد. این فیروزه در صورت شکستن از فیروزه اصل تشخیص داده می‌شد چون سطح شکستگی آن سفید بود.

فیروزه سنگ رسوبی فسفاته است. این کانی در اثر هوازدگی سنگ میزبان رنگ خود را از دست می‌دهد، لذا برای تهیه نمونه مرغوب این کانی باید از سنگ‌هایی که تحت تاثیر هوازدگی قرار نگرفته‌اند، استفاده کرد. در اثر آزمایش با فوتک فیروزه شکاف برداشته و رنگ قهوه‌ای پوسته پوسته پیدا می‌کند و رنگ شعله هم سبز مات می‌شود. تنها کانی که شباهت زیادی به فیروزه دارد (کریزوکلا) است ولی به علت اختلاف سختی می‌توان آن‌ها را از هم تشخیص داد. در اثر آزمایش با فوتک فیروزه پوسته پوسته قهوه‌ای می‌شود ولی کریزوکلا تغییر نمی‌کند.

جواهرفروشان برای تشخیص فیروزه از فوتک استفاده می‌کنند بدین صورت که سطح پشتی فیروزه را تحت تاثیر شعله قرار می‌دهند، سپس با ذره‌بین‌های چشمی محل حرارت داده شده را مشاهده می‌کنند. در صورت پوسته پوسته قهوه‌ای شدن فیروزه است. پیش‌تر این کانی تنها از سنگ فیروزه به دست می‌آمد ولی امروزه همانند دیگر کانی‌ها مصنوعی نیز فرآوری می‌شود به گونه‌ای که حتی تشخیص طبیعی یا مصنوعی بودن آن برای کارشناسان نیز بسیار دشوار است. شبکه عنکبوتی آنچه در اغلب فیروزه‌ها عمومیت دارد وجود رگه یا رگچه‌هایی سیاه یا قهوه‌ای رنگ برجسته است که مربوط به سنگ مادر تشکیل دهنده فیروزه می‌باشد. این رگه‌ها گاه در طرح‌های منظم و غیرمنظم شکل می‌گیرند که در چنین حالتی به آن شبکه عنکبوتی و در اصطلاح بازار ایران به آن فیروزه شجری می‌گویند. اگر این طرح منظم و زیبا باشد باعث افزایش ارزش فیروزه خواهد شد و اگر نامنظم و به صورت نقطه و لکه‌ای باشد از ارزش فیروزه خواهد کاست. مورد استفاده فیروزه فیروزه در ساخت انگشتر، گوشواره و ظروف درباری در میان اروپائیان به کار می‌رود. راه‌های افزایش عمر فیروزه الف) مرحله به‌سازی شامل واکس زدن ب) عدم شستشو با مواد شوینده و الکل ج) عدم تماس با پوست چرب و مواد آرایشی د) در معرض نور و گرد و غبار قرار نگیرد. ه) تمیز کردن فیروزه هر چند وقت یک بار مهم‌ترین خطری که فیروزه را تهدید می‌کند ایجاد خراش روی فیروزه، آب داغ و مواد شیمیایی خانگی است و دلیل آن نیز ترکیب هیدراتی در سنگ است.

* فیروزه سنگی زنده می‌باشد و نسبت به روغن و مواد شیمیایی مانند مواد شوینده بسیار حساس بوده و تغییر رنگ می‌دهد. خلل و فرج سنگ باعث جذب چربی‌ها و موجب تغییر رنگ فیروزه می‌شود.

* هرگز از تمیزکننده‌های اولتراسونیک استفاده نکنید و از نزدیکی با مواد حاوی کلر نیز اجتناب کنید. آب و نور نیز باعث تغییر رنگ فیروزه می‌شود.

فیروزه در مقابل سه چیز عکس‌العمل نشان می‌دهد که هرگز نباید با آن‌ها تماس پیدا کند: روغن، کرم، ادکلن.

تمیز کردن سنگ فیروزه: سنگ فیروزه از جمله سنگ‌هایی زینتی و با ارزش است که به علت خلل و فرج‌های زیادی که درون آن وجود دارد، نباید آن را با آب ‌شست. بهتر است آن را با پارچه‌های نخی نرم و تمیز و یا چرم جلا دهید.

کانی فیروزه به راحتی کثیف و گرد آلوده می‌شود. بازدم بر آن اثر نامطلوب دارد.

چناچه مدت زیادی در آب بماند جلای آن کاهش می‌یابد. اگر چربی یا روغن بر سطح فیروزه مالیده شود، خلل و فرج را پر کرده و به تدریج گرد و غبار موجود در هوا بوسیله ذرات چربی جذب شده و جلای فیروزه را از بین می‌برد.

چنان‌چه اثر نفوذی ذرات روغن عمیق باشد، ممکن است کانی خاصیت جلاپذیری و صیقل مجدد را هم از دست بدهد.

سطح شکل فیروزه صدفی است.

فیروزه در شعله حرارت تیره رنگ می‌شود و رنگ شعله را به علت وجود مس، سبز یا آبی می‌کند. اگر فیروزه را در لوله بسته قرار داده، حرارت زیادی به آن بدهیم آب تبلور فیروزه جدا شده، اثر آن بر دیواره لوله آزمایش ظاهر می‌شود و کانی به تیرگی می‌گراید. مرحله به سازی فیروزه چگونه صورت می‌پذیرد؟ فیروزه‌ها جواهرات نسبتا" نرم و کاملا" حساس هستند.

بدین معنی که رنگ فیروزه می‌تواند در طی استفاده کم‌رنگ شود. به همین دلیل امروزه حتی برای فیروزه‌هایی با کیفیت عالی یک مرحله به‌سازی شامل واکس زدن در نظر گرفته می‌شود. عمل واکس زدن باعث می‌شود تا ضمن افزایش سختی و در نتیجه افزایش دوام کانی، از محو شدن رنگ فیروزه به مرور زمان نیز جلوگیری شود. واکس فیروزه یک‌نوع رزین مصنوعی است که طی روشی خاص با فرو بردن فیروزه در آن صورت می‌گیرد. امروزه اکثر فیروزه‌ها با این روش به‌سازی می‌شوند و این عمل حتی باعث افزایش قیمت و ارزش فیروزه می‌شود.

انواع تراش فیروزه فیروزه به ندرت به صورت تراش‌دار می‌باشد. اکثرا" به‌ صورت برش کبوچان است. کانی فیروزه همچنین به صورت دانه تسبیحی و فانتزی نیز برش داده می‌شود. کشورهای صادرکننده فیروزه ایران، آمریکا، مصر، افغانستان فیروزه در ایران نامورترین و پرخواهان‌ترین فیروزه در ایران فیروزه نیشابور است که از بیش از ۲۰۰۰ سال پیش استخراج می‌شده‌ است. معدن این فیروزه در نزدیکی روستای معدن نیشابور است و از سطح زمین ۲۰۱۲ متر بلندی دارد. انواع مرغوب فیروزه ایران از نظر رنگ، نقش و کیفیت فیروزه عجمی و فیروزه شجری است. فیروزه علاوه بر نیشابور در جنوب مشهد، شمال‌شرقی کرمان، شمال‌شرقی شهر بابک، در تفت نزدیک یزد و در قلعه وزیری نزدیک بصیران و بیرجند وجود دارد. اروپائیان نوع شجری و ایرانیان نوع عجمی را که بدون شجره است، می‌پسندند. قدیمی‌ترین معادن فیروزه در سرابیت الخادم در شبه جزیره سینا واقع بوده که زمان آن به ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد و بدون شک فیروزه‌های گردنبند ملکه زر (Queenzer) ملکه سلسله اول مصر، از این مکان فراهم شده است. خواص شیمیایی ترکیب شیمیایی فیروزه اکسید آلومینیم %۸۴/۳۶، اکسید فسفر %۱۲/۳۴، اکسید مس %۲۷/۹، آب %۴۷/۱۹ و همین‌طور ناخالصی نیکل و منگنز می‌باشد. فیروزه دارای وزن مخصوص ۸/۲-۶/۲ و ضریب شکست ۶۵/۱- ۶۱/۱ و سختی ۵-۶ است. فیروزه از نظر خواص نورانی دو محوری مثبت است. فیروزه ترد و شکننده است. جلای فیروزه شیشه‌ای و به قولی مومی است. معمولاً نور را عبور نمی‌دهد. در صورت ساختن پرده بسیار نازکی از فیروزه نور از آن عبور می‌کند. تراش فیروزه** تراش فیروزه به‌وسیله چرخی بوده است که از سنباده و صمغ مخلوط کرده می‌سازند. سنباده را از بدخشان و صمغ را از هندوستان می‌آورند. تراشنده با دست راست چرخ را می‌گرداند و فیروزه را با دست چپ بر روی چرخ می‌گذارد. برای آنکه انگشتش ساییده نشود، قطعه‌ای چرم یا پارچه یا چوب به انگشت بسته آن را محفوظ نگه می‌داشت. قبل از استفاده از این چرخ‌ها، فیروزه را روی سنگ‌های زبری که در ‌کوه‌ها پیدا می‌شده‌اند، می‌تراشیدند و وضع تراش آن به طور ساییدن بود. اکنون هم فیروزه‌های ریز را به همان وضع می‌تراشند. فیروزه، بعد از تراش، جلا داده می‌شود. بر روی سنگ صیقلی با قطعه چرمی با خاک فیروزه که هنگام تراش پیدا می‌شود. جلا دادن کار اطفال است و یک نفر جلادهنده برای سه نفر تراشنده کافی است. شکل تراش بستگی به اندازه و شکل اصلی دانه و قطعه فیروزه دارد. از میان اشکال دو شکل متداول و مرغوب است. یکی پیکان که مخروطی است. دیگری مسطح که پهن و صاف است. قطعه پیکانی هر چه بیشتر برجستگی داشته باشد، اوج آن تندتر، مرغوب‌تر و مطلوب‌تر است. اما فیروزه‌هایی که نازک باشد به کار تراش پیکانی نمی‌آید و آن‌ها را مسطح می‌تراشند. اگر کلفت باشد تقریباً بیضی تراشیده می‌شود که روی آن محدب است. هرچه تحدب آن زیادتر باشد، مرغوب‌تر است. تراش پیکانی مخصوص فیروزه خوشرنگ است. زیرا اگر فیروزه کم‌رنگ باشد و پیکانی تراشیده شود، اوج و بالای آن به‌واسطه نازکی قبول شعاع خارجی می‌کند و سفید می‌نماید و از قسمت آن می‌کاهد. فیروزه عربی را اغلب مسطح می‌تراشند و قطعات بزرگتر عربی اکثراً معیوب است و خوش‌رنگ نیست. اما معایب فیروزه را از قبیل برص و بهق را با نقش‌هایی که روی فیروزه می‌کشند و از طلا، اکلیل و غیره پر می‌نمایند که مستور می‌کنند.