حذف ۹۸۰۰ تُن از مواد مخرب لایه اُزن در کشور

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان محیط زیست، ابراهیم حاجی‌زاده درخصوص اثرات و پیامدهای تخریب لایه اُزن اظهار کرد: در ارتفاع ۱۵- ۵۰ کیلومتری بالای سطح زمین، لایه‌ای به نام استراتوسفر وجود دارد که حجم زیادی از مولکول‌های سه اتمی اکسیژن به نام اُزن در آن تجمع کرده‌اند. مولکول‌های اُزن گرچه ناپایدار هستند ولی توانایی جذب پرتو مرگبار فرابنفش خورشید موسوم به UV-B را دارند. این لایه که به اُزن مشهور است از موجودات کره زمین در برابر این اشعه خطرناک همانند یک سپر محافظت می‌کند.

وی افزود: اُزن در حالت عادی و در سطح زمین گازی بسیار سمی است که تماس با آن باعث سوزش و التهاب دردناک دستگاه تنفسی می‌شود اما در جو فوقانی، لایه‌ای محافظ را تشکیل می‌دهد که تخریب آن موجب می‌شود تا پرتو فرابنفش خطرناک خورشید صدمات جبران‌ناپذیری به موجودات روی کره زمین وارد آورد. از جمله این صدمات می‌توان به آسیب‌دیدگی عدسی چشم (آب‌مروارید) و کوری، آفتاب‌سوختگی و در نهایت سرطان پوست، تضعیف سیستم دفاعی بدن، پیری زودرس، اختلال در مکانیزم فتوسنتز گیاهان و کاهش محصولات کشاورزی، کاهش رشد و نابودی فیتو پلانکتون‌های موجود در آب دریاها که منبع اصلی غذایی موجودات بزرگ‌تر به شمار می‌روند و کمک به افزایش پدیده زمین‌گرمایی اشاره کرد.

پیمان‌نامه‌های بین‌المللی حفاظت از لایه اُزن

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه اُزن با اشاره به پیمان‌نامه‌های بین‌المللی برای جلوگیری از تخریب این لایه گفت: تشکیل کنوانسیون وین در سال ۱۹۸۵برای حفاظت از لایه اُزن و به دنبال آن عقد پروتکل مونترال در خصوص مواد مخرب (کاهنده) لایه اُزن در سال ۱۹۸۷ درواقع نقطه آغازی بر گسترش همکاری‌های بین‌المللی در سطح جهان برای حفاظت از لایه اُزن استراتوسفری زمین بود. کنوانسیون وین ضمن تعیین چارچوب فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی در زمینهٔ حفاظت از لایه اُزن همچنین تعهدات و شرح وظایف و مسئولیت‌های کشورهای امضاکننده آن، ضرورت تبادل اطلاعات و همکاری‌های علمی، فنی، قانونی، حقوقی و مالی و تلاش کشورها در راستای گسترش آگاهی‌های عمومی را در این زمینه مورد تأکید قرار داده است.

حاجی‌زاده خاطرنشان کرد: پروتکل مونترال نیز به‌عنوان متمم کنوانسیون وین، چارچوب روش‌ها و راهکارهای اجرایی برای نیل به اهداف و سیاست‌های تصریح‌ شده در کنوانسیون وین و حذف تولید و مصرف مواد مخرب لایه اُزن را مشخص کرده است. کشورهای امضاکننده هر دو معاهده به‌عنوان متعهدین اصلی، می‌بایست در تطابق با الزامات معاهده نامه‌ها و بر اساس توانایی‌های بالقوه خود وظایفی را به انجام رسانند:

وی افزود: همکاری از طریق مشاهدات، پژوهش و مبادله اطلاعات منظم جهت فهم بهتر و ارزیابی اثرات فعالیت‌های انسان بر لایه اُزن و اثرات تغییرات لایه اُزن بر سلامت انسان و محیط‌ زیست، اتخاذ تدابیر مناسب قانونی و اداری و همکاری در هماهنگ‌سازی خط‌ مشی‌های شایسته جهت کنترل، تحدید، تقلیل یا جلوگیری از فعالیت‌های انسانی تحت اختیار و کنترل آنان از جمله این وظایف است. هرگاه تشخیص داده شود که این فعالیت‌ها به‌یقین یا احتمالاً موجب اثرات سویی هستند که از دگرگونی یا دگرگونی محتمل لایه اُزن ناشی می‌شود.

حاجی زاده همکاری در تدوین اقدامات، رویه‌ها و ضوابط مورد توافق جهت اجرای این کنوانسیون به‌ منظور تصویب پروتکل‌ها و الحاقیه‌ها و همکاری با ارگان‌های ذیصلاح بین‌المللی جهت اجرای مؤثر این کنوانسیون و پروتکل‌هایی که عضو آن‌ها است را از دیگر وظایف کشورهای امضاکننده پروتکل مونترال و کنوانسیون وین برشمرد.

وی در ادامه مهم‌ترین اهداف پروتکل مونترال را ارایه فهرست مواد مخرب لایه اُزن تحت کنترل این پروتکل، تدوین برنامه زمانی برای کاهش تدریجی و حذف کامل مواد مخرب لایه اُزن و در نظر گرفتن سازوکارهای عملی برای کمک به کشورهای درحال‌توسعه عنوان کرد.

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه اُزن افزود: به دنبال تصویب کنوانسیون وین و پروتکل مونترال اصلاحیه‌های لندن، کپنهاک، مونترال و پکن و کیگالی بر پروتکل مونترال تدوین شد و به تصویب رسید.

وضعیت لایه اُزن در سطح جهان

حاجی‌زاده درباره وضعیت تغییرات لایه اُزن در جهان نیز گفت: تقریباً هیچ روند قابل‌ ملاحظه‌ای بین سال‌های ۱۹۹۷-۲۰۱۶ در ستون کلی اُزن بین مدارات ۶۰ درجه شمالی و جنوبی مشاهده نشد و مقدار آن تقریبا زیر دو درصد میانگین سال‌های ۱۹۶۴-۱۹۸۰ تخمین زده می شود. با این وجود از سال ۲۰۰۰ میلادی در بیرون از نواحی قطبی ضخامت اُزن در استراتوسفر بالایی بین یک تا سه درصد در هر دهه افزایش داشته است.

وی تصریح کرد: تغییرات یا ترمیم لایه اُزن در نیمه دوم قرن حاضر با الگوهای مختلف افزایش و کاهش خود کمی پیچیده به نظر می‌رسد. درحالی‌که انتظار می‌رود حفره بزرگ اُزن جنوبگان در فصل بهار در دهه ۲۰۶۰ به سطح میزان قبلی خود پیش از ۱۹۸۰ برسد، پیش‌بینی می‌شود که در عرض‌های جغرافیایی میانه نیمکره شمالی در دهه ۲۰۳۰ و عرض‌های متوسط نیمکره جنوبی در اواسط قرن حاضر یعنی ۲۰۵۰ به مقادیر قبل از ۱۹۸۰ تغییر یابد.

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه اُزن، متذکر شد: علاوه براین طبق آخرین مشاهدات ماهواره ای که انجام گرفته، حفره اُزن بر فراز قطب جنوب در اکتبر ۲۰۲۱ به بیشینه مساحت خود یعنی ۲۴.۸ میلیون کیلومتر رسید که معادل مساحت قاره آمریکای شمالی است و ضخامت اُزن نیز همزمان به ۹۲ دابسون تنزل داشته است. در حالی‌که مساحت این حفره بزرگتر از متوسط بیش از سه دهه خود به نظر می رسد اما در مقایسه با انتهای دهه 90 و ابتدای ۲۰۰۰ میلادی کوچکتر تخمین زده می‌شود. ضمن اینکه مساحت امسال حفره اُزن در قطب جنوب تا اندازه‌ای تحت تاثیر دمای بسیار سرد استراتوسفری و گردش گردابی شدید بادها روی قطب جنوب پدید آمده است.

حاجی زاده ادامه داد: طبق تخمین‌های انجام گرفته اگر سطح انباشت کلر در جو به اندازه اوایل قرن ۲۰۰۰ بود امروز مساحت حفره با این شرایط حاکم جوی از لحاظ دما و ورتکس قطبی، حدود ۴ میلیون کیلومترمربع بزرگتر اتفاق می‌افتاد یعنی به حدود ۸.۲۸ میلیون کیلومتر مربع می‌رسید.

وی افزود: به دنبال کاهش ذخایر طبیعی اُزن در جو بالا، تغییرات دیگر در الگوهای گردشی هوا در لایه استراتوسفر و به تبعیت از آن در لایه تروپوسفر بروز و ظهور یافته است که این امر نه تنها در الگوهای گردشی باد، ابرناکی و بارندگی تغییر ایجاد کرده بلکه قادر است تغییرات دیگری نیز در اکوسیستم های خاکی، آبی و موجودات ایجاد کند. هرچند تخمین‌ها از میزان خالص مضرات تابش فرابنفش خورشید تحت تاثیر کاهش اُزن یا ترمیم نسبی اُزن در برخی نواحی کاملا تعیین نشده اما این متغیر علاوه بر اُزن تحت تاثیر عوامل دیگری مثل ابرها و ذرات معلق در هوا قرار داشته که نمی‌توان تخمین‌های دقیقی زد.

خطرناکترین مناطق جهان از نظر تابش فرابنفش خورشید

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه اُزن با اشاره به مناطقی از جهان که با خطر بیشتر تابش فرابفش خورشید مواجهند، گفت: به‌طور کلی اگر بخواهیم مناطق پرخطر در رابطه با تابش فرابنفش خورشید را شناسایی کنیم می‌بایست این سرزمین‌ها را به دو قسمت ثابت و متغیر گروه‌بندی کنیم که مناطق ثابت شامل عرض‌های جغرافیایی و نواحی کوهستانی هستند که عموما همیشه در دوره‌ای از سال یعنی بهار و تابستان تحت الشعاع میزان قابل توجه‌ای از تابش بالای یو وی قرار دارند اما نواحی متغیر مربوط به کاهش موقتی اُزن در دوره‌ای از سال هستند که به‌شدت در موقعی از سال تابش زیانبار فرابنفش خورشید را بالا می‌برد مثل کشورهایی که در مجاورت حفره‌های بزرگ اُزن در هر دوسویه قطب قرار دارند. کشورهایی مثل نیوزیلند، استرالیا و شیلی در قطب جنوب و کشورهای اسکاندیناوی در مجاورت قطب شمال که سالانه با آمار بالای سرطان پوست نیز مواجه هستند.

وضعیت تغییرات لایه اُزن در ایران و تاثیر آلودگی هوا

حاجی زاده درباره وضعیت تغییرات لایه اُزن در کشورمان نیز اظهار کرد: ایران از کشورهایی است که در عرض‌های متوسط نیمکره شمالی قرار دارد و مطابق خروجی مدل‌ها انتظار می‌رود در دهه سی قرن بیستم ترمیم این لایه روی سرزمین‌های هم عرض ایران انجام بگیرد. ضمناً میانگین اُزن روی سرزمین ایران حدود ۲۸۶ دابسون با حداکثر و حداقل ۳۱۰ و ۲۶۶ به ترتیب در ماه‌های مارس و اکتبر در نوسان است که در دهه‌های گذشته کاهش چشمگیری نداشته و همین ناهنجاری بسیار ضعیف با سرعت ۰.۰۹ دابسون رو به افزایش است.

وی افزود: آلودگی‌های غالب هوا که سلامت و حیات موجودات زنده را تحت تاثیر قرار می‌دهد از طریق اندازه‌گیری‌ها توسط شش شاخص شامل ذرات کمتر از ۱۰ و ۲.۵ میکرونی، اُزن، منواکسیدکربن، دی اکسیدنیتروژن و دی اکسیدسولفور صورت می‌پذیرد که بیشتر جهت بررسی کیفیت هوای شهری مورد استفاده قرار می‌گیرند. این آلاینده‌ها به‌صورت مستقیم در تخریب مولکول اُزن در لایه استراتوسفر دخالت ندارند و برای اندازه‌گیری تخریب اُزن شاخص‌های آلودگی نظیر میزان اتم کلر و برم موجود در جو به‌ویژه در لایه استراتوسفر ملاک قرار می‌گیرد البته برخی آلاینده‌ها می‌توانند در تولید آلاینده ثانویه مثل اُزن تروپوسفری اثرگذار باشند که این ارتباطی با لایه اُزن در استراتوسفر ندارد.

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه اُزن خاطرنشان کرد: مواد مخرب لایه اُزن و کالاهای حاوی آن اکنون در پنج ضمیمه طبقه‌بندی شده است که این مواد شامل سی اف سی‌ها، هالون‌ها، سایر سی اف سی‌ها، تتراکلرید کربن، متیل کلروفرم، متیل بروماید، هیدرو کلرو فلورو کربن‌ها، هیدرو برومو فلورو کربن‌ها و برومو کلرومتان است. کالاهای مبتنی بر این مواد نیز شامل سیستم تهویه مطبوع متحرک، یخچال و فریزر، کمپرسورهای برودتی، اسپری‌ها، کپسول‌های آتشنشانی، بردها و پنل‌های عایق کاری و پیش پلیمرها است.

اقدامات ملی برای حذف مصرف مواد مخرب لایه اُزن

حاجی‌زاده در خصوص اقدامات ملی در زمینه حذف مصرف مواد مخرب لایه اُزن تحت پرتکل مونترال در کشور نیز گفت: دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸ کنوانسیون وین و پروتکل مونترال را به تصویب مجلس شورای اسلامی رساند سپس اصلاحیه لندن و کپنهاگ را درسال ۱۳۷۵ و اصلاحیه مونترال را در سال ۱۳۸۶ و اصلاحیه پکن را در سال ۱۳۹۰ تصویب کرد.

وی تصریح کرد: تاکنون مطابق با برنامه زمان‌بندی حذف مواد مخرب لایه اُزن تحت کنترل پروتکل مونترال سی اف سی‌ها، متیل کلروفرم و تتراکلرید کربن و متیل بروماید در بخش مصارف آفات غیرقرنطینه‌ای حذف شده است و حذف هیدرو کلرو فلوروکربن‌ها نیز مطابق با برنامه زمان‌بندی در حال کاهش تدریجی و حذف مصرف است.

مدیر دفتر طرح ملی حفاظت لایه اُزن، فعالیت‌های این دفتر را در چارچوب اقداماتی چون حذف فیزیکی و تغیر خط تولید و تجهیز واحدهای مصرف کننده به تجهیزات سازگار با لایه اُزن، فعالیت‌های آموزشی و تنویر افکار عمومی، اعمال قوانین و مقررات کنترلی و فعالیت‌های مرتبط با پایش و نظارت عنوان کرد.

حاجی‌زاده گفت: تاکنون دستاوردهای حاصل از اجرای طرح‌ها و پروژه‌های مصوب تحت پروتکل مونترال شامل تجهیز و تغییر خط تولید ۱۳۷۸ واحد تولیدی و خدماتی و حذف حدود ۹۸۰۰ تن از مواد مخرب لایه اُزن مشتمل بر کلرو فلورو کربن‌ها، تتراکلرید کربن، متیل کلروفرم، هالون‌ها، متیل بروماید و هیدرو کلرو فلورو کربن‌ها بوده است.