چرا باید به‌دنبال فضای باز شهری در تهران بود

با توجه به‌گونه‌های متعدد بحران طبیعی و تهدیدهای مصنوع، یکی از دغدغه‌های مهم کلانشهر تهران، کمبود فضاهای باز قابل استفاده در مواقع بحران است، به‌گونه‌ای که تناسب لازم میان سطح فضای ساخته شده، تراکم ساختمانی و فضاهای باز قابل استفاده در مواقع بحران وجود ندارد.
از سوی دیگر توزیع نامتوازن عرصه‌های باز و فضاهای بالقوه برای اسکان اضطراری شهروندان یکی دیگر از مسائل پایتخت به حساب می‌آید. به‌عنوان مثال بخش غالب عرصه‌های باز و بوستان‌های فرامنطقه‌ای در شمال محورخیابان انقلاب توزیع شده است.
این در حالی است که در بخش جنوبی خیابان انقلاب که بیش از ۸۰ درصد از محدوده‌های ناپایدار و فرسوده پایتخت را در خود جای داده است، مدیریت شهری با فشردگی جمعیت و فقرفضاهای مدیریتی در مواقع بحران مواجه است که ضرورت دارد مسأله بهره‌برداری چندگانه از عرصه‌های عمومی و تعدیل بارگذاری ساختمانی در دستور کار مدیریت شهری قرار گیرد. تجربیات جهانی نشان می دهد فضاهایی مانند بوستان‌ها، میادین و گستره‌های باز شهری علاوه بر بهره‌برداری تفریحی و فراغتی که موجب تقویت حس همبستگی، ارتقای تعاملات اجتماعی و نشاط شهری می شود، در مواقع بحرانی می‌تواند برای اسکان‌های بزرگ و اضطراری مورد بهره‌ برداری قرار بگیرد.
بررسی چند دهه گذشته نشان می‌دهد، ازدیاد تدریجی شمار شهرهای بزرگ جهان و گسترش شهرنشینی در طول دهه‌های پیشین موجب تشدید تراکم جمعیتی، افزایش فشارهای محیطی و اقتصادی و پذیرش عملکردهای متعدد توسط شهرها شده است.
یکی از مسائلی که کلانشهرهای جهان با آن مواجه هستند معضل بحران‌های طبیعی و مصنوع است. به‌طور مثال آمارها حاکی از آن است که در طول سه دهه گذشته قریب به ۴ میلیون نفر بر اثرحوادث طبیعی جان باخته‌اند. یکی از زیرساخت‌های اساسی که کشوهای توسعه یافته در فرآیند مدیریت بحران و اقدام مداخلاتی پس از وقوع سانحه (زلزله، آتشفشان، سیل و...) فراهم کردند توسعه عرصه‌های عمومی و فضاهای باز شهری است تا از چنین فضاهایی در زمان بحران به‌عنوان پایگاه‌های امدادرسانی، مکان‌های تخلیه در مرحله امداد و نجات و نیز اسکان موقت بهره‌برداری نمایند.
کلانشهر تهران با مساحت ۶۱۵ کیلومترمربعی و با جمعیت ساکن قریب به ۹ میلیونی در حال حاضر شانزدهمین شهر پرتراکم جهان با تراکم ۱۴ هزار نفر در هر هکتار است، به این مفهوم که در هر ۱۰ مترمربع این شهر ۱۴ نفر زندگی می‌کنند. این تراکم جمعیت برای کلانشهری مثل تهران که بحران‌های متعدد طبیعی را در سابقه خود دارد، می‌تواند موجب پدید آمدن یک فاجعه بزرگ شود.
این در حالی است که نیویورک به‌عنوان ابرشهر جهان دارای ۷۹۰۰ کیلومترمربع مساحت با جمعیتی کمتر از ۲۰ میلیون نفر است. تراکم جمعیت این ابرشهر جهان در هرکیلومترمربع ۲هزار و ۵۰۰ نفر است. به عبارت دیگر در هر ۱۰مترمربع این شهر تنها ۲.۵ نفر سکنی گزیده‌اند که نشان می‌دهد تراکم جمعیتی در شهر تهران بیش از ۵ برابر نیویورک است.
از سوی دیگر بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از ۱۶۰ میلیون مترمربع واحد مسکونی خالص به‌کل زیربنای واحدهای مسکونی تهران اضافه شده است. این در حالی است که طبق اسناد فرادست (طرح‌های تفصیلی و جامع) حجم زیربنای مورد نیاز طی سال‌های ۱۴۰۴-۱۳۸۷برابر ۱۷۰میلیون مترمربع است. بدین ترتیب طی سال‌های ۱۳۹۵-۱۳۸۷ حجم مسکن مورد نیاز تا ۱۰ سال آتی تولید شده که حاکی از تراکم انباشته و بارگذاری خارج از ضوابط در محدوده شهر تهران است و می‌تواند تهدیدی برای شهروندان در زمان‌های وقوع بحران قلمداد شود.
یکی از نمونه فضاهای بالقوه منطقه ۱۲ که می‌تواند کارکرد چند بعدی در بحث مدیریت بحران ایفا نماید محدوده ۷.۵ هکتاری شمال میدان امام خمینی و اراضی قورخانه است که طبق مصوبه ۵۶۵ کمیسیون ماده پنج مورخ ۹۵/۸/۳، مصوب شد در قالب «طرح ساماندهی و طراحی شهری میدان امام خمینی» که طبق طرح پیشنهادی مشاور تخصصی، مقرر شده ساختمان خانه شهر با ۸۰ درصد سطح اشغال و ۲۸۰ درصد تراکم در محدوده مذکور احداث شود.

در طرح مذکور یک مجموعه شامل سالن اجتماعات ۴۰۰ نفره، کافه کتاب و مجموعه‌های خدماتی با هدف بازگردانی نقش سابق میدان توپخانه و احیای خانه بلدیه تعبیه شده است. اما دغدغه اساسی که وجود دارد این است که آیا در شرایط کنونی ضرورت دارد بنا مجدداً به شکل سابق احداث شود؟

بررسی‌های تطبیقی نشان می دهد، تراکم انباشته شده انسانی، کالبدی و خودرو در عصر حاضر در محدوده منطقه ۱۲ بسیار متفاوت از ۵دهه گذشته است و محدوده مرکزی شهر تهران در حال حاضر با فقر عرصه‌های باز و خالی از بارگذاری برای مدیریت بحران و ارتقای تاب‌آوری شهری مواجه است. در نهایت پیشنهاد می‌شود مدیریت شهری در راستای تقویت تاب‌آوری شهری در مواجهه با بحران، از تشدید بارگذاری در محور جنوب انقلاب خودداری کرده و با تبدیل عرصه‌های باز و خالی به میدانگاه‌ها و بوستان‌ها، بهره‌ برداری چندگانه از فضاهای عمومی شهری داشته باشد.

*عضو هیئت رئیسه شورای شهر تهران

منبع: روزنامه ایران