36 درصد ایرانی‌ها خود درمانی می‌کنند

به‌گزارش ایران، گزارش‌های میدانی ما نیز نشان می‌دهد؛ «خودتجویزی» دارو از طریق یک گشت و گذار ساده در اینترنت راه جدیدی برای خودش پیدا کرده است. دسترسی به اطلاعات پزشکی در اینترنت راه را برای «خودپزشک»‌ها هموارتر کرده و بر شیوع «خودتجویزی» در کشور دامن زده است. این مسأله آنچنان نگران‌کننده شده است که معاون اول وزارت بهداشت چندی پیش نسبت به افزایش ۳۰ درصدی بار مراجعه مردم بدون داشتن نسخه به داروخانه‌ها هشدار داد. ایرج حریرچی اعلام کرد در شرایط فعلی اقتصادی شاهدیم که بار مراجعات به داروخانه‌ها بدون داشتن نسخه و بدون مراجعه مجدد به پزشک زیاد شده تا از این طریق بتوانند هزینه‌های درمان را کاهش داده و پول ویزیت را نپردازند.

نتایج بررسی اسناد مربوط به ۱۲۵۶ مقاله در کتابخانه ملی پزشکی امریکا در وب سایت www.ncbi.nlm بیانگر آن است شیوع خودتجویزی (self- prescribed) در ایران ۵۳ درصد است. این آمار در بین دانشجویان ۶۷ درصد، در خانوارهای ایرانی ۳۶ درصد و در بین سالمندان ۶۸ درصد گزارش شده است. از سوی دیگر آمارهای منتشر شده از مطالعات گسترده «خودتجویزی دارو» در ایران نشان می‌دهد، هر ایرانی سالانه ۳۳۹ عدد دارو مصرف می‌کند که رقمی بیش از استانداردهای جهانی است. داروهای ضد درد، قطره چشم و آنتی بیوتیکی‌ها بیشترین میزان را در بین داروهای خودتجویزی از آن خود کرده‌اند. علاوه‌بر این طبق گزارش‌های منتشر شده توسط وزارت بهداشت در ۱۰ سال گذشته عوارض دارویی غیر قابل توصیفی در ۱۰۰۰مرکز بهداشتی و درمانی ثبت شده که ۳۰درصد آن مربوط به داروهای تزریقی است.

بر همین اساس آمار مرگ و میر بین مردان و زنان در اثر مسمومیت با دارو به‌طور معمول بین عدد ۸۰ و ۲۰ درصد می‌چرخد. طلعت قانع، دبیر ستاد مرکزی اطلاع‌رسانی دارو چندی پیش خبر داده بود که احتمال فوت در اثر مسمومیت در مردها ۸۰ درصد و در زنان ۲۰درصد است. به‌گفته طلعت قانع، مسمومیت در مردها جدی‌تر و کشنده‌تر است.

امروزه استفاده بی‌رویه از داروها (خوددرمانی) یکی از مهم‌ترین مسائل بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی جوامع مختلف هستند. بنا به تعریف مؤسسه ملی بهداشت جهانی، خوددرمانی یک رفتار است که در آن فرد تلاش می‌کند مشکل سلامتی خود را بدون عقیده حرفه‌ای یا کمک از پزشک درمان کند. «خودتجویزی» یا استفاده غیرمنطقی و خودآموز دارو‌ها منجربه عوارض جانبی مختلف می‌شود. مقاومت میکروبی، پاسخ نگرفتن از درمان و مسمومیت دارویی در صدر مهم‌ترین علائم خودتجویزی دارو هستند. مهم‌ترین گروه از بیماری‌هایی که در آنها بیمار به خودتجویزی روی می‌آورد، مربوط به بیماری‌های تنفسی و داروهای گروه ضد درد است.

۶۷ درصد دانشجویان خوددرمانی می‌کنند
آمارها می‌گوید خودتجویزی در بین دانشجویان شایع‌تر از دیگر افراد است. شیوع خودتجویزی در بین دانشجویان ۶۷ درصد و بالاتر از نرخ متوسط مردم است. این رقم در بیشتر مطالعات انجام شده در سایر کشورها نیز گزارش شده است. دسترسی بالاتر به اطلاعات می‌تواند یکی از دلایل این پدیده باشد. این افراد بر اساس اطلاعات ناقص خود به اطلاعات بیشتری دسترسی دارند و خودشان را در معرض بیماری قرار می‌دهند این پدیده در بین دانشجویان رشته‌های پزشکی بیشتر از دانشجویان رشته‌های دیگر گزارش شده است. علت آن هم ماهیت برنامه‌های درسی و اطلاعات زیاد آنها در زمینه دارو و بیماری است.

شیوع خودتجویزی در سالمندان ایرانی ۶۸ درصد گزارش شده، این رقم در بین سالمندان در دنیا ۳۸ درصد است. گفته می‌شود آمار دو برابری خودتجویزی در بین سالمندان ایرانی در مقایسه با سالمندان دنیا به‌دلیل سطح آگاهی پایین افراد مسن در ایران است. در واقع ترس از تشدید بیماری موجب می‌شود افراد به رفتار خاصی برای مقابله با تهدید بهداشتی روی بیاورند بنابراین متخصصان بهداشت جهانی توصیه می‌کنند استفاده صحیح داروها برای افراد مسن باید در ایران آموزش داده شود.

بنا بر اظهارات مسئولان سازمان نظام‌پزشکی کشور، مراجعه بیماران به درمانگاه‌ها و حتی مطب خصوصی پزشکان در چندماهه گذشته کاهش یافته و این در حالی است که برخی از صاحب‌نظران حوزه سلامت مشکلات اقتصادی را علت اصلی چنین موضوعی عنوان می‌کنند و در مقابل عده‌ای هم عقیده دارند خوددرمانی و مراجعه به اینترنت برای یافتن داروی مناسب برای درمان بیماری می‌تواند یکی از دلایل خلوت شدن سر پزشکان شود!

معاون فنی و نظارت سازمان نظام پزشکی کشور می‌گوید: مراجعه بیماران به مطب‌های خصوصی پزشکان بویژه در حوزه خدمات پایه عمومی، داخلی و اطفال در چندماهه گذشته کاهش یافته است.

به اعتقاد محمد جهانگیری؛ کاهش بار مراجعه مردم به پزشک به دلیل هزینه‌های سلامت نیست. کاهش توان مالی خانوارها و اثربخشی ضعیف پوشش بیمه‌ای در همه‌جای دنیا مراجعه بیماران بدون نسخه پزشکان به داروخانه‌ها را افزایش می‌دهد.

او بر این نکته تأکید دارد؛ هیچ تغییر رویکردی مبنی بر افزایش هزینه‌های نظام‌سلامت اتفاق نیفتاده که بار مراجعه بیماران به پزشک را کم کند این موضوع یک علت مشخص دارد و آن فشار اقتصادی خانوار‌ها است. از سوی دیگر به اعتقاد محمدرضا دری دبیر انجمن داروسازان، خوددرمانی به عوامل متعدد فرهنگی و اقتصادی ربط دارد. او می‌گوید: وضعیت معیشتی موجب شده سفره مردم کوچک شود و هزینه‌های درمان به مردم فشار بیاورد. از سوی دیگر دسترسی آسان به اطلاعات از طریق فضاهای مجازی و اینترنت این احساس را به ایرانی‌ها القا می‌کند که با خواندن مطالب پزشکی اقدام به خوددرمانی کنند بدون آنکه از عواقب خوددرمانی آگاه باشند. برای مثال اغلب مردم برای درمان سردرد استامینوفن می‌خورند در حالی‌که اگر درد ناشی از پرفشاری خون باشد، خوردن مسکن درد را پنهان می‌کند و مصرف استامینوفن منجر به سکته و عوارض ثانویه فشار خون می‌شود.

تحقیقات ارائه شده از سوی مؤسسه ملی بهداشت که در وب سایت www.ncbi.nlm منتشر شده شیوع کلی خودتجویزی در ایران را ۵۳ درصد اعلام می‌کنند. همچنین نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد خوددرمانی در میان جامعه ایرانی نسبت به سایر کشورها بالاتر است. نتایج شیوع خودتجویزی دارو در برزیل ۲۹.۹ درصد، چین ۳۲.۹ درصد، پرتغال ۱۸.۹ درصد، آلمان ۱۳.۸درصد، هند ۱۱.۹ درصد و نیجریه ۱۹.۲ درصد تأیید این ادعا است که میانگین خودتجویزی دارو در ایران تقریباً ۴ برابر مصرف دارو در کشورهای در حال توسعه است. تحقیقات در این زمینه حکایت از آن دارد که ایرانیان به‌دلیل هزینه‌های پزشکی زیاد، مسائل مربوط به حمل و نقل، دسترسی آسان به داروهای نسخه‌ای، احساس رفاه، خودتشخیصی علائم بیماری، نسخه‌های قدیمی تجویز دارو، ناآگاهی، فرهنگ و مسائل اجتماعی و اقتصادی به خودتجویزی دارو روی آورده‌اند و در این بین بیماری‌های تنفسی، سردرد و سرماخوردگی مهم‌ترین علت مراجعه مردم به داروخانه‌ها است و مهم‌ترین گروه داروهایی که خودتجویز می‌شوند مربوط به داروهای ضددرد، آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای سردرد است.

افزایش مصرف داروهای اعصاب و روان
مراجعه به چند داروخانه در سطح شهر تهران و گفت‌وگو با نسخه‌پیچ‌ها و کارشناسان فنی دارو گویای آن است که مصرف خودسرانه دارو نسبت به سال گذشته افزایش قابل توجهی دارد. بیشترین مراجعه هم مربوط به نوزادان، جوانان و سالخوردگان برای تهیه داروهای ضدعفونت، سرماخوردگی، اعصاب و روان و مشکلات قلبی و داروهای هورمونی و جنسی است.

داروخانه‌داری در مرکز شهر در این‌باره می‌گوید: آمار مراجعه جوانان بویژه زنان جوان که برای تهیه داروی اعصاب و روان به داروخانه مراجعه می‌کنند، زیاد شده است. دیازپام، کلروزپام، کلرودیازپوکساید و آلپرازولام جزو این دسته از داروها قرار می‌گیرند.

جمشید طاهری درباره افزایش خودتجویزی می‌گوید: مراجعه به پزشکان به‌دلیل وضعیت اقتصادی با اکراه انجام می‌شود در نتیجه بیماران داروهای نسخه شده قبلی را تهیه می‌کنند. داروهایی هم که با نسخه قبلی تجدیدپذیر هستند مردم قدرت خریدشان را ندارند یعنی دارویی که نوشته شده ۵۰ عدد، ۲۰ عدد می‌خرد چون نمی‌تواند همه داروی نسخه شده را بخرد. در نتیجه فرآیند درمان ناقص می‌ماند و در واقع پولش را دور می‌ریزد.

وقتی فشار اقتصادی زیاد شود مراجعه برای داروهای بدون نسخه نیز افزایش می‌یابد. بیماران می‌گویند: «پولی نداریم نزد پزشک برویم.» نسخه‌پیچ‌ها هم گاهی دارو می‌دهند گاهی هم نه البته داروهای اعصاب و روان بدون نسخه پزشک به‌ندرت به مراجعه کنندگان داده می‌شود.

دکتر داروساز در پاسخ به اینکه بیماران کدام داروها را بیشتر درخواست می‌کنند، توضیح می‌دهد: تنش‌های اضطرابی بسیار زیاده شده که مشکلات قلبی و عروقی ایجاد می‌کند. درخواست داروهای قلبی زیاد شده است. یکسری اسم داروها را می‌دانند عده‌ای هم می‌گویند برای تپش قلب چه دارویی باید بخورم. داروهای اعصاب و روان و هورمونی مصرفش بالا رفته است. مردم به‌خاطر سوء‌تغذیه و تنش‌های روزانه به انواع بیماری‌ها از جمله دیابت دچار می‌شوند. دیابت و بیماری‌های بدخیم نسبت به سال‌های گذشته صددرصد افزایش یافته است.

مردم توان خرید داروهای نسخه‌ای را ندارند
اظهارات داروخانه‌داران حاکی از آن است در طول چند ماه گذشته که وضعیت اقتصادی نامناسب شده، خیلی از بیماران بدون نسخه یا در نهایت با ارائه پوکه داروهایشان از آنها طلب دارو می‌کنند و حاضر نیستند به پزشک مراجعه کنند چراکه نمی‌خواهند یا در توان‌شان نیست حق ویزیت بپردازند.

مسئول فنی یکی از داروخانه‌ها در تبریز به ما می‌گوید: بیشتر جوانان برای مشکل بی‌خوابی به ما مراجعه می‌کنند. آنها به ما می‌گویند دارویی بدهید که فقط خواب‌مان را تنظیم کند. وقتی هم دارو نمی‌دهیم اصرار می‌کند که اعصابم خراب است و نمی‌توانم بخوابم. به هر حال داروخانه کمتری به خاطر ۱۰۰۰ تومان پول قرص خودش را به دردسر می‌اندازد.

به‌گفته خانم احمدی، تقاضای داروهای اعصاب و روان از سوی دانشجویان و دانش‌آموزان در فصل امتحانات و کنکور زیاد می‌شود. برای مثال تقاضا برای قرص ریتالین اخیراً بیشتر شده ما هم به‌خاطر اصرار مریض، قرص کافئین تجویز می‌کنیم. این مسئول فنی می‌گوید: تقاضا برای قرص چربی خون، کلسترول (جم فیبروزیل و آترواستاتین)، قرص سوزش معده (آمپرازول، رانیتدین، دایمتیکون، سوپرامید)، داروی اعصاب (فلوکستین)، عفونت زنان (کلوتریمازول)، قرص تأخیری مردان (سیلدناسیل) و قرص اورژانسی زنان (نوونوژسترون) افزایش یافته است.

خوددرمانی در بین کودکان نیز زیاد شده است بیشتر مادران نسخه‌های کهنه را همراه‌شان می‌آورند و می‌گویند: دکتر هم برویم همان دارو را نسخه می‌کند برای چه باید هزینه ویزیت بدهیم و بعدش هم دارو را آزاد بخریم اینجوری به‌جای ۱۰ هزار تومان پول شربت، باید ۶۰ هزار تومن اضافی دیگر پول دکتر هم بپردازیم. مردم نسبت به بیمه بدبین شده‌اند می‌گویند این همه پول می‌دهیم دکتر می‌رویم آخر سر هم باید دارو را آزاد تهیه کنیم.

خانم احمدی با بیان اینکه مردم حتی برای تهیه داروهای نسخه شده هم بهانه می‌آورند می‌گوید: اخیراً بسیاری از داروها قیمت‌شان ۱۷۰ تا ۲۸۰ درصد افزایش یافته است. برای مثال شربت کتوتیفن از ۳ هزار و ۴۰۰ تومان به ۹ هزار و ۱۰۰تومان رسیده است یا قرص ویتامین «ای» که برای دو جنسه بودن مردان و کبد چرب نسخه می‌شود از ورقی ۳۵۰ تومان به ۷۵۰ تومان افزایش یافته است. افزایش قیمت دارو موجب شده بیماران به‌جای دو قوطی قرص که پزشک تجویز کرده یک ورق قرص بخرند. از طرفی بیشتر نسخه‌هایی که دکتر برای بیماران قلبی همزمان قرص فشار خون و چربی خون تجویز می‌کند مردم فقط قرص فشار خون را تهیه می‌کنند و چربی خون را نمی‌خرند ما می‌دانیم که از سر نداری است. ما در داروخانه‌مان صندوق درست کردیم و در این شرایط هزینه قرص بیمار را از صندوق برمی‌داریم.

به اعتقاد محمودی یکی دیگر از داروخانه‌داران، اگر زیرساخت‌های دفترچه بیمه سلامت و نظام ارجاع فراهم می‌شد، میزان نسخه‌های بدون مهر پزشک قطعاً کاهش می‌یافت. مراجعه کنندگان جوان نام دارو را در اینترنت جست‌وجو می‌کنند. عده‌ای هم با پرس و جو از اطرافیان نام دارو را در برگه‌ای می‌نویسند و همراه‌ شان به داروخانه می‌آورند. مراجعه بدون نسخه جوان‌های کم سن و سال به داروخانه‌ها برای خرید داروهای ضد استرس و آرامبخش یا داروهایی که روانپزشکان معمولاً برای بیماران خود تجویز می‌کنند دغدغه‌ بسیاری از داروخانه‌داران شده است.

پریسا طالبی مسئول فنی داروخانه‌ای در خیابان فلسطین نیز در این‌باره می‌گوید: داروی خواب‌آور و اعصاب و روان را بدون نسخه پزشک در اختیار بیماران قرار نمی‌دهیم اما جوانان اصرار می‌کنند که داروهای اعتیادآور از جمله کلرونوزپام، آگزوزپام و آلپرازولام را بدون نسخه از داروخانه‌ها تهیه کنند. شاید این داروها را بدون نسخه پزشک به افراد مسن بدهیم اما برای جوانان هرگز داروی خواب‌آور نمی‌دهیم.

به‌گفته او، خارج شدن بسیاری از داروهای ایرانی از پوشش بیمه‌ای موجب شده مردم حتی نتوانند داروهایی را که پزشک برایشان تجویز کرده تهیه کنند. برای مثال داروهای نازایی هزینه‌اش زیاد است زنان در مراجعه به داروخانه به‌دلیل وضعیت اقتصادی‌شان از مصرف این داروها صرف نظر می‌کنند و درمان‌شان را رها می‌کنند.