ریسک بالای خطرپذیری در بازار تهران

علی بیت‌اللهی با یادآوری آتش‌سوزی در بازار تبریز و ریسک‌های خطر در بازار تهران در کانال تلگرامی خود نوشت: حادثه‌ای که در روز هجدهم اردیبهشت ماه سال جاری در بخشی از بازار تبریز رخ داد را از آن نظر مهم درنظر گرفته‌ایم که می‌توانست منجر به از بین رفتن بخش عظیمی از این نماد معماری ارزشمند تاریخ کشور باشد. بازار تبریز در شب هجدهم اردیبهشت دچار حریق شد. طبق گزارشات دریافتی ۲۹ نقر دچار جراحت شدند که ۱۹ نفر آنها از آتش‌نشانان تبریز بودند. بیش از ۱۳۰ باب مغازه دچار حریق شدند و بطور کامل اجناس داخل آنها از بین رفت. سقف شیروانی تیمچه آسیب دید و در نهایت ضعف عمده‌ای را که نظیر آن را در ساختمان پلاسکو مشاهده کردیم، در این حادثه نیز دیدیم.

وی افزود: مسلما چنین پتانسیل آسیب‌پذیری درباره بازار تهران نیز وجود دارد و اگر غفلت بورزیم، در اثر حادثه‌ای، بازارهای ارزشمند تبریز و تهران را از دست خواهیم داد. زیان‌ها و ضررهای کسبه و مردم نیز خود حدیث مفصل دیگری است. سوال اساسی این است که چرا اقدامات پیشگیرانه و ساده و ابتدائی برای محافظت آثارهای ارزشمند فرهنگی خود را انجام نمی‌دهیم؟. چه کسی مسئولیت صیانت از بازار تبریز را داشت؟. کدام تجهیزات ضد حریق در بازار تبریز تعبیه شده است؟. چه سیستم هشدار آتشی در این مجموعه داشتیم و ... شاید آتش سوزی بخشی از بازار تبریز، تلنگری بر توجه به ریسک‌های بازار تهران و مدیریت بحران در این زون بسیار مهم برای اقتصاد کشور و فعالیت‌های اقتصادی تمامی کسبه و تجار ایرانی باشد.

این استاد دانشگاه با اشاره به حادثه پلاسکو گفت: این حادثه یک نمونه بارز از نوع عملکردهای نادرست در حفاظت از ابنیه و ساختمان و کل دارایی‌هایی که داریم، است. حادثه پلاسکو نشان داد که اگر اقدامات بسیار ساده و کم هزینه را قبل از وقوع حادثه انجام می‌دادیم هرگز ساختمان پلاسکو که نماد مدرنیته تهران بود، فرو نمی‌ریخت و همین قیاس را درباره بازار تبریز می‌توان انجام داد. بازار تبریز با قدمتی چندین صد ساله از قرن چهارم هجری قمری، میراث ارزشمند فرهنگ و تمدن ماست، بسیار مناسب است که اندکی تامل و تعمق کنیم که برای حفظ این اثر ارزشمند چه کرده‌ایم؟.

بیت‌اللهی تصریح کرد: پس از فروریزش ساختمان پلاسکو جلسات متعددی در مراکز سطح بالا اعم از کمیسیون‌های مجلس، وزارت راه و شهرسازی، شورای شهر تهران و برگزارشد. قول انجام اقدامات پیشگیرانه برای مراکز با ریسک بالا داده می‌شد، البته گمان افرادی که تجربه ای در زمینه چنین حوادث داشتند، این بود که مدت دوام این هیجانات کوتاه و بعد از گذشت لختی چند، کسی پیگیر اجرائی نمودن چنین اقداماتی نخواهد شد. گذشت زمان نشان داد که در بر روی همان پاشنه می چرخد، چرا که تیم همکار اینجانب، پیشنهاد مهمی برای ارزیابی و کاهش ریسک بازار تهران در زمان شورای شهر پیشین و شهردار محترم منتخب آن شورا ارائه کرد.

بازار تهران در مقابل مخاطرات طبیعی و انسان ساخت به شدت آسیب‌پذیری بالایی دارد

وی ادامه داد: ارزیابی‌ها و برداشت‌های میدانی ما از وضع بازار، وضع چیدمان مواد و محصولات و اجناس مختلف در آن، ارزیابی‌های چشمی و گذرای کیفیت ساختمان‌ها، زیرساخت ها، معابر و ... نشان می‌دهد که بازار تهران در مقابل مخاطرات طبیعی و انسان ساخت به شدت آسیب‌پذیری بالایی دارد و ضرورت دارد تا اقدامات اساسی پیشگیرانه‌ای با هدف کاهش ریسک مخاطرات و کاهش آسیب پذیری‌ها انجام شود.

این کارشناس مدیریت بحران با بیان اینکه بازار تهران خود در چنبره بافت ریزدانه، نفوذناپذیر و تاریخی منطقه ۱۲ کنونی تهران، و محدوده اصلی شکل گیری تهران قدیم است، گفت: منطقه‌ای که مساحتی حدود ۱۶.۹۱ کیلومتر دارد. بسیاری از نهادهای دولتی و سفارتخانه‌ها در این منطقه قرار گرفته‌اند و مهمترین شاخص آن قرارگرفتن بازار بزرگ تهران در همین منطقه است. این منطقه دارای ۶ ناحیه و ۳۱ محله است. بازار بزرگ حدود ۱۰۵ هکتار مساحت دارد که در ناحیه ۳ منطقه ۱۲ ، در میان خیابان‌های مولوی در جنوب، مصطفی خمینی در شرق، پانزده خرداد در شمال و خیام در غرب قرار گرفته است.

ریسک‌های بازار تهران

عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تأکید بر اینکه ساختمان‌های بازار قدمتی طولانی دارند و زمان ساخت برخی از انها به بیش از ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال قبل هم می‌رس، گفت: موضوع مهم، فرسوده بودن ساختمان‌ها است. یعنی ساختمان مدرن در بازار بسیار اندک است و اکثر آنها بافتی فرسوده و سازه بنایی دارند و تعداد محدودی نوسازی شده‌اند. می‌توان گفت که در محدوده بازار تهران تقریبا بیش از ۹۰ %ساختمان‌ها فرسوده و مخروبه هستند و حدود ۱۰ % آنها نوسازی شده‌اند. در بازار تهران ساختمان‌های مقاوم سازی شده وجود ندارد و از طرفی دیگر این نوسازی نیز به بافت سنتی و تاریخی بازار لطمه فراوانی وارد کرده است. در این منطقه حدود ۴۰۰۰ بلوک ساختمانی وجود دارد. امکان اینکه هر بلوک جداگانه بررسی شود وجود ندارد چرا که بلوک‌ها به صورت کاملا پیوسته است و در هر بلوک بین ۵۰۰ تا ۵۰۰۰ غرفه و مغازه کوچک و بزرگ وجود دارد که به لحاظ سازه‌ای قابل تفکیک نیستند.

ساختمان‌های بازار تهران هنگام وقوع زلزله مقاومت پایینی دارند

وی خاطرنشان کرد: اکثر ساختمان‌های بازار دارای سقف از نوع طاق ضربی هستند که مقاومت پایینی هنگام بروز زلزله از خود نشان می‌دهند. متاسفانه بسیاری از این سقف‌ها، محل انبار مصالح و اجناس است که وزن زیادی را به آنها وارد می‌کند. البته در بین ساختمان‌های فرسوده، ساختمان‌های نوساز نیز به چشم می‌خورد که بر اساس آیین‌نامه‌های جدید ساختمانی طراحی و ساخته شده‌اند. برآورد شده است که حدود ۳۰۰ بلوک نوساز در بازار تهران وجود دارد و سایر بلوک‌ها فرسوده و قدیمی و از نوع سازه‌های بنایی هستند. ساختمان‌های قدیمی که مقاوم‌سازی نشده‌اند، مهمترین عامل ریسک مخاطرات در بازار تهران تلقی می‌شود.

بیت‌اللهی با تأکید بر اینکه در رخداد حوادث دسترسی آسان به محل حادثه امر بسیار مهم است، گفت: ذکر این نکته بسیار مهم و حیاتی است که به جز موضوع تخریب سازه‌ای، بازار تهران دارای معابر بسیار صعب العبور و تنگ است به نحوی که در صورت تخریب ساختمان‌ها امکان تردد به هیچ عنوان وجود ندارد و می‌توان گفت کل منطقه غیر قابل دسترس می‌شود و حتی ساختمان‌های باقی مانده نیز بلا استفاده خواهد بود. بنابرین نفوذناپذیری منطقه بازار و اطراف آن از عوامل اصلی بالا بودن میزان ریسک مخاطرات است که لازم است در این مورد تمهیداتی اندیشیده شود.

وی ادامه داد: بازار تهران در طول روز پذیرای تعداد بیشماری از کسبه و مردم است. به طور تقریبی با توجه به تعداد بلوک‌ها و سراهای مختلف بازار، جمعیتی بین ۸۰ هزار تا ۱۰۰ هزار نفر در بازار تهران حضوری ثابت دارند و در طول روز نیز در ایام معمولی تا ۵۰۰ هزار نفر و در ایام شلوغ تا ۳ میلیون نفرجمعیت شناور حضور دارند. میزان جمعیت ثابت و شناور که گاه در منطقه ۱۲ به مرز ۳ میلیون نفر در روز نیز می‌رسد، به خودی خود درجه ریسک را به مراتب بالا می‌برد. در هنگام رخداد سانحه‌ای چنین تعداد انبوه از مردم با توجه به معابر تنگ بازار مسلما ابعاد بحران را فراتر از حد تصور خواهد کرد.

به گفته بیت‌اللهی، در صورت تخریب ساختمان‌ها، فروریزش زمین یا اتصال برق و مواردی مانند آن، این تاسیسات به خاطر نداشتن ایمنی کافی باعث بروز آتش‌سوزی خواهد شد.

عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: بار حریق بازار تهران، به دلیل وجود مواد قابل اشتعال نظیر آنچه در آتش‌سوزی بازار تبریز مشاهده شد، بالاست. از طرفی دیگر بازدیدهای چشمی از سوی من و تیم کارشناسی همراه، نشان می‌دهد که سیم کشی برق، بارگیری از آن، سیستم‌های ایمنی آن، در سطح نازلی قرار دارد. علاوه بر آن استفاده بسیار غلط و خطرناک از کابل‌های برق، تماس مستقیم البسه با سیستم برق و مواردی نظیر این که از سوی کسبه مورد توجه قرار نمی‌گیرد، دامنه خطر و به ویژه خطر آتش‌سوزی را بالا می‌برد.

قنات‌ها و فروریزش زمین

وی با بیان اینکه اغلب رشته قنات‌های تهران به سمت مرکز شهر، محدوده منطقه ۱۲ و بازار تهران هستند، گفت: دلیل این امر واضح است، اراضی و باغات تهران قدیم در همین ناحیه مرکزی و به سوی جنوب آن یعنی شهر ری و اراضی اطراف آن گسترش داشتند و آبیاری آنها هم از طریق قنوات انجام می‌شد. عمده آن اراضی و باغات اکنون به ساختمان تبدیل شده‌اند و رشته‌های قنوات رها شده و فاقد برنامه استحکام بخشی‌اند. سامانه قنوات در محدوده مرکزی تهران، مجراهای انتقال آب‌های زیرسطحی‌اند که گاه و بیگاه با ریزش تونل‌ها و میله‌های آنها، فروریزش و فروچاله‌های بزرگی در سطح شهر تهران و بویژه در امتداد خیابان مولوی رخ می‌دهد که البته اثر خط مترو را هم نباید نادیده انگاشت.

بیت‌اللهی با بیان اینکه مسیر خیابان مولوی در جنوب بازار تهران، مسیر خاص از نقطه نظر وقوع فروریزش‌های شهری تهران است، بیان کرد: در این مسیر در ضلع جنوبی این خیابان بعد از میدان محمدیه به سمت شرق، در کوچه ذکائی فروریزش بزرگی رخ داد. این حادثه در تاریخ ۲۷ آذرماه ۱۳۹۵ اتفاق افتاد. پیشتر از این حادثه و در تاریخ ۱۶ مهرماه ۱۳۹۵ در میدان قیام واقع در امتداد همین مسیر نیز فروریزش دیگری رخ داده بود که متاسفانه در آن حادثه، دونفر کشته شدند.

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: بنابراین با توجه به سطح کیفی پایین ساختمان‌ها، تنگی معابر، جمعیت شناور بسیار بالا، خطر اتصال برق و آتش‌سوزی، احتمال رخداد فروریزش زمین و اثر خاک نرم، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که ریسک‌های بازار تهران و بحران‌های ناشی از آنها بسیار حائز اهمیت بوده و ضرورت دارد تا قبل از رخداد حادثه‌ای، با هدف کاهش ریسک، اقدامات پیشگیرانه‌ای در دستور کار شهرداری تهران و به ویژه شهرداری منطقه ۱۲ قرار گیرد.

وی با اشاره به ضرورت انجام اقدامات پیشگیرانه در بازار تهران گفت: در بازار تهران که عمدتا دارای بافت فرسوده است و نوع سازه‌ها بنایی است و با توجه به نوع زمین، تخریب بسیار زیادی بر اثر وقوع زلزله اتفاق می‌افتد به نحوی که می‌توان گفت همه بازار دچار تخریب می‌شود. بر اثر تخریب بازار، اقتصاد شهر و کشور جدا از خود زلزله تحت تاثیر جدی قرار خواهد گرفت و حتی اگر تخریب ساختمان‌ها و خسارت‌های مالی و جانی آن را در نظر نگیریم تقریبا نبض اقتصادی در بخش خصوصی که در اختیار بازار تهران است به طور کامل از کار خواهد افتاد و صدمات جبران ناپذیری به کشور وارد خواهد شد.

به گفته بیت‌اللهی، تراکم جمعیتی در منطقه بازار بسیار زیاد است و این موضوع نیز بسیار مهم و حیاتی است و باید مورد توجه جداگانه‌ قرار گیرد چون دسترسی به کل منطقه بازار مسدود خواهد شد و امکان امداد و نجات افرادی که جان سالم به در بردند وجود نخواهد داشت.