آیین های مراسم عزاداری محرم در اردبیل

مردم اردبیل همزمان با ۸ ذی الحجه مصادف با شب شهادت حضرت مسلم ابن عقیل (ع ( ، خود را مهیای عزاداری ماه محرم می کنند؛ با فرا رسیدن ۲۷ ذی الحجه ، برگزاری مراسم تشت گذاری در مساجد شهر آغاز می شود و تا اول محرم ادامه می یابد .
بیوک جامعی پژوهشگر تاریخ و عضو هیئت امنای محلات ششگانه قدیمی اردبیل ، با بیان اینکه آیین تشت گذاری به مناسبت آغاز روزهای عزاداری شهدای کربلا، فقط در شهر اردبیل سابقه تاریخی دارد، در مورد این مراسم می گوید: مراسم تشت گذاری از روز ۲۷ ذ ی الحجه تا اول محرم یعنی درفاصله سه روز در حدود ۲۰۰ مسجد اردبیل برگزار می شود .
وی می افزاید: اولین تشت گذاری رسمی شهر روز ۲۷ ذی الحجه پس از نما ز مغرب و عشاء در مسجد جامع اردبیل برگزار می شود و سپس طی روزهای باقی مانده تا آغاز ماه محرم ، عزاداران محلات مختلف در بقیه مساجد از جمله مسجد اعظم، اونچی میدان(گازران)، سرچشمه، اوچدکان، طوی، عالی قاپو، پیرعبدالملک و اکثر مساجد شعب تابعه محلات ششگانه ، مراسم تشت گذاری برگزار می کنند .
وی ادامه می دهد: همزمان با برگزاری مراسم تشت گذاری، اردبیل چهره دیگری به خود می گیرد ؛ در تمامی سطح شهر بیرق های سیاه برافراشته شده ، بر سر درمغازه ها و منازل پارچه سیاه کشیده می شود، تقریباً همه اهالی این دیار از کوچک و بزرگ و زن و مرد رخت سیاه برتن می کنند و از آغاز مراسم تشت گذاری ، خود را عزادار امام حسین(ع) به حساب می آورند و حضور در مجالس عزاداری سرور و سالار شهیدان را افتخاری بزرگ می دانند .
جامعی نحوه تشت گذاری مسجد جامع اردبیل را اینگونه شرح می دهد: تشت گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محله طوی ( یکی از محلات ششگانه شهر)مدیریت می شود، چند روز مانده به ۲۷ ذی الحجه ، تعدادی از زنان محله طوی کار نظافت مسجد جامع و شستشوی تشت های بزرگ مسی و برنزی مرا آغاز می کنند و سپس تشت ها را در گوشه ای از مسجد قرار می دهند. در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محله اصلی شهر ، شش تشت آب وجود دارد و در روز برگزاری مراسم تشت گذاری این مسجد ، علاوه بر عزاداران محله طوی و توابع آن، ریش سفیدان ، روسا و هیات امنای پنج محله دیگر نیز حضور می یابند .
وی ادامه می دهد: بعد از عزاداری حسینیان محله طوی و محله های تابع آن، تشت هر محله توسط نماینده همان محله، با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می شود و روی سکویی که برای تشت ها در مسجد ساخته شده قرار می گیرد. بعد از قرار گرفتن آخرین تشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کوزه های آب را بر دوش می گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب آنها را درون تشت ها خالی می کنند .
جامعی می افزاید: عزاداران اردبیلی علاوه بر آنکه برای رفع تشنگی در طول ده روز عزاداری از آب تشت ها می نوشند، به شفا بخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را به عنوان تبرک به خانه ها می برند تا بیماران شان هم از آن آب بنوشند و هر بار با کم شدن آب ، باز هم آب تازه در تشت ها ریخته می شود .
پژوهشگر تاریخ اردبیل می افزاید: روشن کردن شمع و خواندن دعا و فاتحه و مرثیه سرایی از آیین های مراسم تشت گذاری است. در تشت گذاری مساجد دیگر هم فقط عزاداران یک محله یا یک مسجد به نشان همدلی حضور می یابند و تعداد تشت ها هم ثابت نیست. درهر حال باید گفت با شکوه ترین آیین تشت گذاری متعلق به مسجد جامع شهر است .

با آغاز دهه محرم ، دسته جات عزاداری محلات اردبیل بر پایه نظم و انسجام خاصی در مسیرهای سنتی به عزاداری می پردازند .
محمود هدایتی کارشناس تاریخ اردبیل در این باره می گوید: مهمترین پایه نظم و ترتیب عزادارهای اردبیل تقسیم بندی محلات است. به این ترتیب که شهر اردبیل، از قدیم به شش محله تقسیم شده است که سه محله حیدری و سه محله نعمتی محسوب می شوند و هر کدام از این محلات نقش های نمادین بزرگتر ، میانه و نقش کوچکتر را بر عهده دارند و برای هر کدام از این محلات روز مشخصی برای حرکت دسته عزاداری مشخص شده است .
وی تصریح می کند: دستجات عزاداری محلات و شهرک های تازه تاسیس هم به عنوان شعبات تابعه این محلات ، در روز مقرر در مسیرهای سنتی حضور یافته و عزاداری می کنند .
وی می گوید: محلات حیدری تعیین شده در اردبیل عبارت هستند از محله «طوی « که برادر بزرگتر است، اوچدکان برادر متوسط و پیرعبدالملک برادر کوچکتر. در محلات نعمتی نیز گازران برادر بزرگتر است و سرچشمه برادر متوسط و عالی قاپو برادر کوچکتر. دیگر مساجد و محلات شهر به عنوان زیر شاخه این شش مسجد و محله طبقه بندی می شوند و هر کدام دسته عزاداری مشخص و مجزا دارند. به جز روز اول و نهم محرم و یک روز جمعه که ما بین این ده روز واقع می شود، هر روز دسته یکی از محلات ششگانه و شعبه هایش به بازار و خیابان می آیند و عزاداری می کنند .
این پژوهشگر ادامه می دهد: حرکت این دسته ها برای عزاداری در بازار تاریخی شهر اهمیت خاصی دارد و پیشاپیش دستجات عزاداری، اول بیرق بزرگ محله در جلوی دسته به حرکت درمی آید. این بیرقها بعضاً بسیار قدیمی اند و عمر شان به بیش از چند قرن می رسد و با دقت خاصی نگهداری می شوند .
هدایتی با بیان اینکه روز چهارم محرم نماد همدلی محلات حیدری و نعمتی اردبیل است می افزاید: در این روز بیرق های محله طوی و گازران را به عنوان برادران بزرگ محلات حیدری و نعمتی، به نشانه دوستی و مودت به هم نزدیک می کنند. پشت بیرق نیز بزرگان محله و علما با احترام و رعایت ردیف و ترتیب حرکت می کنند و در ردیف بعدی به ترتیب طبالها و دسته های سینه زن یا دسته زنجیر زن حرکت می کنند .
وی تصریح می کند: زمانی که دسته یکی از محلات ششگانه حرکت کرد، پشت سرش شاخه ها و شعبات به ترتیب با همان ترکیب ذکر شده حرکت می کنند و از محلات بزرگ و بازار تاریخی اردبیل می گذرند و وقتی به محله خود باز می گردند، مراسم پایان یافته و روز دیگر نوبت محله دیگر است .
این پژوهشگر می افزاید: شیوه عزاداری در اردبیل با قوانین خاصی برگزار می شود، به عنوان نمونه در شب های اول ماه محرم اگر چندین دسته عزاداری به طور همزمان به مسجد برسند، محل استقرار دسته ها درداخل مسجد معلوم و مشخص است، چنانچه چندین شعبه تابعه از محلات ششگانه اردبیل با هم به مسجد برسند ، در آن صورت طریقه نشستن آنها در داخل مسجد مطابق ردیف محلات ششگانه خواهد بود و هر شعب تابعه‌ای در ردیف محل خود می نشیند .
بهمن رشید اردبیلی رئیس دستجات عزاداری محله گازران (اونچی میدان) اردبیل می گوید عزاداران این محله اولین دسته از محلات ششگانه اردبیل هستند که در روز دوم محرم در بازار تاریخی اردبیل به عزاداری می پردازند و محله طوی بزرگترین محله از محلات ششگانه اردبیل آخرین محله ای است که با دستجه ها و محلات تابعه خود در روز هشتم محرم در بازار اردبیل به عزاداری می‌پردازد . بازار اردبیل نیزدر دهه اول محرم به حالت نیمه تعطیل در می آید .

تمامی دسته های عزاداری کننده در اردبیل از شب تاسوعا تا صبح تاسوعا ، به عزاداری می پردازند و نوحه خوانان و رجزخوانان به حضرت اباالفضل(ع) توسل می کنند. حرکت دسته های عزاداری در سطح شهر و بازار اردبیل، شمع افروزی در ۴۱ مسجد شهر، مراسم خیمه زنی در جلوی بعضی از مساجد، اجرای شبیه خوانی با عنوان امان نامه در جلوی مسجد جمعه اردبیل از جمله مراسم تاسوعای حسینی است .
حجت الاسلام مهدی ستوده مدیرکل تبلیغات اسلامی استان می گوید به همت نهاد های فرهنگی مذهبی استان از جمله صدا و سیما و فرهنگ و ارشاد و... با هماهنگی های صورت گرفته با رؤسا و هیئت امنای محلات ششگانه از تاسوعای سال ۱۳۹۰ شمسی، مراسم عصر تاسوعا به صورت یکپارچه و منسجم در میدان عالی قاپوی اردبیل برگزار می‌شود که در این مراسم مداحان و نوحه خوانان محلات به ترتیب به نوحه خوانی و مرثیه سرایی می پردازند .
حجت الاسلام ستوده ادامه می دهد: شب عاشورا مراسم تعزیه داری در مسجد محله و یا کوچه های اطراف برپا می‌شود و صبح عاشورا عزادران حسینی در تکایا و مساجد زیارت عاشورا قرائت می کنند. مراسم شاخسی (شاه حسین) و شبیه خوانی در اکثر میادین شهر و در محوطه مساجد برگزار می‌شود و مردم به دور میدان شبیه خوانی حلقه می زنند و با دیدن صحنه های نمادین شهادت امام حسین(ع) و اسارت اهل بیتش ، اشک ماتم می ریزند .
وی ادامه می دهد: در ظهر عاشورا مردم اردبیل پس از اتمام مراسم عزاداری، نماز ظهر را به یاد نماز ظهر عاشورا در خیابان امام به جماعت اقامه می کنند و پس از اتمام مراسم عزاداری ، سفره های احسان و اطعام در خانه ها و مساجد محلات برپا می شود و شب عاشورا نیز مراسم شام غریبان در مساجد برگزار می‌شود .
در روزهای ۱۱ الی ۱۳ محرم ، مراسم عزاداری ادامه دارد به طوری که در روز ۱۲ محرم از صبح تا ظهر تعزیه داری و مراسم دفن نمادین شهدا توسط عزاداران مسجد اعظم اردبیل در محلات ششگانه اجرا می شود و عزاداری تا اربعین حسینی در اکثر مساجد و منازل اردبیل ادامه می یابد؛ شبیه این مراسم با اندکی تفاوت در شهرهای دیگر استان اردبیل نیز در طول ایام محرم برگزار می شود .