غلامعلی دهقان*
طلا یا بلا
۱۱۷ سال از انعقاد قرارداد «دارسی» برای استخراج نفت ایران می‌گذرد و همچنان سؤال این است که نفت نعمت است یا نقمت؟ یا اینکه طلاست یا بلا؟ و هرکس از ظن خود به این پرسش پاسخ داده است. واقعیت این است به‌هرحال نفت و دلارهای ناشی از فروش آن در ۱۱۷ سال گذشته سیاست و اقتصاد کشور را تحت تأثیر قرار داده که آخرین آن نوسانات قیمت دلار و به تبع آن کالاهای دیگر در چند ماه اخیر بوده است. دراین‌باره نکات زیر درخور توجه است.
۱-پس از فوران نفت در پنجم خرداد ۱۲۸۷ و نقش‌آفرینی آن در جنگ جهانی اول که در پیروزی متفقین عینیت یافت، اهمیت آن مضاعف شد و اصل تمرکز قدرت در ایران برای حفظ نفتش از سوی انگلیس در دستور کار قرار گرفت تا همسایه شمالی تازه‌‌به‌دوران‌رسیده اتحاد جماهیر شوروی نتواند به نفت ایران دست‌درازی کند.
۲- وقوع جنگ جهانی دوم و اشغال ایران سبب شد پهلوی اول از ایران خارج و کشور با یک فضای باز سیاسی روبه‌رو شود. در این مقطع شخصیت‌های سیاسی مانند مصدق، کاشانی، نواب‌صفوی و... کلید ملی‌شدن نفت را زدند و سرانجام نفت ایران در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ ملی شد؛ اما تبعات ملی‌شدن برای بیگانگان سبب شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد شد.
۳-انعقاد قرارداد ایران با کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی و هلندی سبب شد صادرات ایران در سال‌های پس از کودتا بالا برود و کشور شاهد سرازیرشدن دلارهای نفتی باشد. وضعیتی که اصطلاحا شکل‌گیری دولت رانتیر نامیده می‌شود و دولت رانتیر با اتکا به دلارهای نفتی خود را بی‌نیاز از مشارکت مردم می‌داند و دست به نوسازی ناقص کشور می‌زند که سرانجام آن درخواست توده‌های مردم برای مشارکت سیاسی است که به انقلاب خواهد انجامید.
۴-اتکای دولت‌های پس از انقلاب به دلارهای نفتی، ضمن قدرت مانور برای بالابردن سطح رفاه در جامعه مانند فراگیرشدن پروژه‌های گازرسانی به اقصا نقاط کشور و دیگر کارهای عمرانی روی دیگری هم دارد و آن‌هم زمانی است که چرخه انتقال ارزهای نفتی به کشور دچار اختلال شود، مانند مقطع سال‌های ۹۰ و ۹۱ که کشور دچار تحریم‌های هسته‌ای شورای امنیت شد و صادرات نفت تا یک میلیون بشکه در روز کاهش یافت. نتیجه آن افزایش ۳۰۰ درصدی نرخ دلار بود. پس از روی‌کارآمدن دولت روحانی و امید به بهبود رابطه ایران با غرب و همچنین برداشته‌شدن تحریم‌های هسته‌ای و برگشت سهمیه نفتی ایران به سهمیه قبل از تحریم‌ها، قیمت ارز افزایش درخور توجهی نداشت، ولی تهدید به خروج از برجام و البته عملی‌شدن آن از سوی ترامپ و نیز برخی کشمکش‌های منطقه‌ای بین ایران و عربستان و منصوب‌شدن جان بولتون با توجه به سابقه او در جنگ آمریکا علیه عراق به‌عنوان مشاور امنیت ملی ترامپ، بار دیگر آینده منطقه را دچار ابهام کرده و شائبه اختلال در چرخه ورود دلار به ایران را سبب شده است تا نرخ دلار در ماه‌های اخیر رشد داشته باشد.
با وجود این ازآنجاکه ایران فعلا گامی برای خروج از برجام برنداشته و تحریم‌های هسته‌ای برنمی‌گردند، ایران همچنان درآمد درخور توجهی از فروش نفت خواهد داشت. هرچند برخی از کشورهای نزدیک به آمریکا نفت ایران را کمتر از گذشته خریداری کنند. ۵-واقعیت این است که انگار نفت برای ما هم نعمت بوده و هم نقمت، هم طلا بوده و هم بلا. با وجود این تنها چاره کار استفاده بهینه از دلارهای نفتی و دورشدن از واردات بی‌رویه و بازگشت به اقتصاد بدون نفت راهبرد مرحوم دکتر مصدق است. نکته‌ای که رهبری معظم هم بارها به آن اشاره کردند؛ کاهش وابستگی به نفت و تکیه بر کالای ایرانی و تشویق به صادرات غیرنفتی. آیا راه دیگری هست؟
منبع: شرق
*استاد دانشگاه
ارسال دیدگاه