حجت‌الاسلام محمدجواد دادگر*
راهبردها و برنامه‌های تربیت اخلاقی در مدارس اخلاق محور
تربیت اخلاقی از جمله نیازهای جوامع بشری در طول تاریخ بوده است؛ از این رو یکی از موضوعاتی است که متفکران بزرگ درباره آن اندیشیده‌اند و حاصل این تکاپوی فکری، رویکردها وشیوه‌های گوناگون است؛ در سطح مواجهه فلسفی با موضوع تربیت اخلاقی، درگیری‌های فکری ونظری بسیار شدید است تا جایی که طیف وسیعی از دیدگاه‌ها را از تردید در امکان و ضرورت تحقق تربیت اخلاقی تا باور به امکان و ضرورت تربیت اخلاقی در بر می‌گیرد.
در عصر حاضر توجه عمیق و اساسی به اخلاق و تربیت اخلاقی صورت گرفته و در سطح نظریه پردازی تربیتی، تلاش اندیشمندان برای نظریه پردازی و تبیین راهکارهای عملی برای تربیت انسان متخلق به ارزش‌های اخلاقی یا فاعل اخلاقی بوده که به تولید نظریه‌ها و رویکردهای مختلفی منجر شده است. برخی از مهمترین رویکردهای تربیت اخلاقی که در مجامع علمی مطرح شده است عبارتند از: رویکرد منش، رویکرد بحث برروی معماهای اخلاقی مبتنی برنظریه رشدی - شناختی، رویکرد شفاف سازی ارزشها، رویکرد مراقبت، رویکرد تحلیل ارزشها.
تربیت اخلاقی، بخشی مهمی از علم اخلاق را تشکیل می‌دهد و چون مباحث آن عمدتا ناظر به راهکارهای عملی و ارائه توصیه‌هایی در باب عمل است، گاهی از این بخش با نام اخلاق عملی یاد می‌شود. در مقابل به آن بخش از مباحث اخلاقی که به توصیف خوبی‌ها و بدی‌ها می‌پردازد، اخلاق نظری می‌گویند. اخلاق صرفا یک برنامه درسی نیست که دانش آموزان مطالعه کنند و نمره‌ای بگیرند و یا توصیفی نمایند و سپس همه را به فراموشی سپرده بدون آن که در زندگی از آن بهره‌ای ببرند.
دنیای امروز، اگر چه سرشار از پیشرفت است اما بیش از هر زمان دیگر محتاج معنویت و اخلاق است. همین طور مدارس آن، اگرچه خلاق اند اما در مواجه با کمبود اخلاق‌اند. برای همین است که دنیای حاضر، در آینده به مدارس اخلاق محور، نیاز جدی دارد. ما امروز نیاز جدی به بازخوانی و باز تنظیم وظایف و کیفیت تربیت والدین در زمینه تربیت اخلاقی کودکان، نقش مدرسه در تربیت اخلاقی کودکان، توجه به ویژگی‌های فردی و اجتماعی کودکان، نقش‌های متعدد معلم و مربی در تربیت اخلاقی کودکان، نقش متون، محیط آموزشی و جوانب آن داریم.
توجه به اهداف اخلاق در تعلیم و تربیت، از مهم ترین توصیه‌ها و دغدغه‌های آموزش و پرورش در جهان است. تردیدی نیست که آموزش و پرورش زمینه ساز رشد فکری، اخلاقی، فرهنگی و تربیتی انسان‌های یک جامعه ی پویای دارای دغدغه تربیت نسل مفید است. لذا در این میان نباید از تاثیر مدرسه اخلاقی بر تربیت اخلاقی دانش آموزان غافل شد. برخی از مولفه‌های مدرسه اخلاقی عبارتند از: پاسخ گویی، آراستگی، قانون پذیری، پیش بینی پذیری و ممیزی اخلاقی تصمیم ها، اقدامات و فرایندها بر روی تربیتِ اخلاقی دانش آموزان که تاثیر مثبت و معناداری دارد. همچنین نقش چندگانه معلم از جمله نفوذ معنوی و نقش الگویی در بین دانش آموزان نیز به عنوان رکن اصلی در پیشبرد این هدف محسوب می‌شود. معلم با محتوایی که در اختیار او قرار داده می‌شود برای رسیدن به هدف تلاش می‌کند، از جمله ملاک‌هایی که در گزینش و ارائه محتواهای تربیتی مورد توجه قرار می گیرد ملاک های اخلاقی است. راهکارهای زمینه سازی تربیتِ اخلاقی در آموزش و پرورش باید با تاکید بر روش‌های آموزشِ اخلاق، همراه با نمونه‌هایی از قرآن و سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) در سه دسته اخلاق گرایی، پاک سازی اخلاقی و زیباسازی
اخلاقی ارائه گردد.
در همین راستا می‌توان گفت نخستین گام در تربیتِ اخلاقی، تثبیت ارزش و جایگاه اخلاق در دل و جان مخاطب است. همچنین باید گفت از جمله اخلاقیاتی که مخاطب باید افزون بر اخلاق گرایی شخصی و فردی بدان توجه داشته باشد، «اخلاق اجتماعی» است. رعایت اخلاق اجتماعی می تواند مکر دشمنان و نقشه‌های شیطانی استعمارگران و تهاجم فرهنگی غرب را ازکم اثر، خنثی و یا... از بین ببرد و حقیقتا رضایت خداوند متعال، رسول خدا(ص)، اهل بیت(ع) و به ویژه امام زمان(عج) را به همراه داشته باشد.
امروزه خودسازی، دگر سازی و جامعه سازی باید ازجمله مهمترین راهبردهای آموزش و پرورش نظام اسلامی باشد. لذا در سند تحول بنیادین یکی از مهمترین ساحت‌های شش گانه، ساحت اعتقادی، عبادی و اخلاقی است و در همین راستا می‌توان گفت مهمترین گام ها درتربیت اخلاقی عبارتست از: ایجاد فضای اخلاقی در محیط‌های آموزشی و محبت معلم نسبت به دانش آموز، «پاک سازی اخلاقی»، از بزرگ ترین موانع تربیتِ اخلاقی، اخلاق زشت و نکوهیده است که باید از وجود متربیان پاک شود و گام سوم زیباسازی اخلاقی؛ بدین معناست که انسان پس از آن که درون خود را از ناراستی‌ها و زشتی‌ها پاک کرد، شروع به آراستن وجود خود به انواع فضایل و نیکی ها کند. مساله دیگر اینکه یکی از وظایف معلم در حوزۀ آموزش و پرورش، کمک و یاری رساندن به متربی برای ایجاد و تقویت آگاهی و بصیرت اخلاقی، پرورش تفکر اخلاقی و گرایش‌ها و عادات مطلوب اخلاقی است. نظام آموزشی، مدرسه و معلمان و سایر دست اندرکاران می‌توانند وظیفه خود را انجام داده و به دانش آموزان و جامعه برای ایجاد جامعه ای اخلاقی کمک کنند و باید گفت جَو مدرسه خیلی مهم است. البته با توجه به برخی بررسی ها و نتایج به دست آمده مشخص شده
مسئولیت پذیری مدرسه در تربیتِ اخلاقی درحد متوسط است.
نکته دیگر آنکه تعلیم و تربیتِ اخلاقی محدود به کلاس درس نیست و این ارزشها باید از مرز کلاس عبور کرده به زمین بازی، سالن اجتماعات، فضای عمومی، ناهار خوری، دفتر مدرسه و حتی اتوبوس و سرویس مدارس راه یابد و از آنجا به خانه و جامعه ی کلی گسترش پیدا کند .
در این صورت اگر در مدرسه روح انصاف، عدالت، احترام و اعتماد متقابل و صمیمیت بین مسئولان مدرسه و معلمان برقرار باشد، بچه ها عدالت، صمیمیت و احترام متقابل را یاد می گیرند. محیط تعلیم و تربیت نیز همچون خانواده از مهمترین عوامل موثر، درتربیت زمینه ساز است و نسبت به پیوند بین اخلاق و محتوا، اخلاق و مقررات و .... نیز مهم است.
مطلب دیگر اینکه تقویت مسئولیت پذیری از طریق عادت دادن دانش آموزان به مشارکت در امور گوناگون حاصل می شود. مدرسه و نظام آموزش و پرورش باید مشارکت را به دانش آموزان یاد دهند. مشارکت عبارت است از ایفای نقش از طریق اظهارنظر، ارائه پیشنهاد، تصمیم گیری و قبول مسئولیت در زمینه فعالیت‌های جامعه، یا به تعبیر دیگر مشارکت، درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت های گروهی است که آنان را بر می‌انگیزد که برای دستیابی به اهداف گروهی، یاری دهند و در مسئولیت کار شریک شوند، در این تعریف، سه اندیشه مهم نهفته است: درگیر شدن، یاری دادن و مسئولیت.
واقعیت این است که جامعه از مدرسه مطالباتی دارد و این مطالبه بخش مهمش اخلاق است، در فعالیت‌های مدارس نیز به عنوان یک شاخص و نشانه، اهتمام جدی و برجسته به این امر دیده نمی شود و موفقیت مدرسه در ساحت تربیتِ اخلاقی مورد توجه قرار نمی گیرد. گرچه شاید بتوان گفت مسئولیت تربیتِ اخلاقی آحاد جامعه، بالجمله با مدرسه نیست اما فی الجمله در این مورد مدرسه مسئولیت جدی و اساسی دارد. یعنی مدرسه نمی‌تواند به اخلاق و تربیتِ اخلاقی بی تفاوت و کم توجه باشد.
البته نقش متون آموزشی، محتوا، آسیب‌ها، برنامه‌ها و قصه‌ها و هر یک از محیط‌ها (خانه و مدرسه و مسجد )، ایجاد فضای مناسب برای دوستی‌ها و فعالیت فرهنگی مدرسه، استفاده از روش‌های خوب تبلیغی در مدرسه و همیت فوق العاده آنان نیز از جمله مباحثی است که در تربیتِ اخلاقی کودکان نباید به راحتی از کنار آنها گذشت.
در این فراز باید گفت؛ اهتمام به اخلاق در مدارس غیر ممکن نیست، اما دشوار است و آموزشِ اخلاقی اگرچه لازم است اما کافی نیست و باید کادر مدرسه و معلمان و مربیان قبل از هرچیز مواظب و مراقب رفتار خویش در خانواده خود باشند تا الگوی عملی قابل اعتماد برای بچه‌های مردم محسوب شوند، چون نقش الگویی و شخصیت ارکان حاضر در عرصه تربیت و از جمله معلم و تاثیر و نفوذ معنوی در دانش آموزان غیر قابل انکار است. مدرسه نیز کم و کیف رفتار و کردار دانش آموز را نباید صرفا در قالب روش های کلیشه ای بسنجد. لذا تمامی اعضا و ارکان مدرسه باید عملا برای پرکردن خلأ اخلاقی مدرسه به وسیله؛ پرهیز از تبعیض میان دانش آموزان، ارزش قایل شدن برای تک تک آنها و سعی در الگوی عملی و رفتاری شدن بکوشند.
بنابراین در نظام تعلیم و تربیت؛ فرایند تربیت از ظرافت‌ها و حساسیت هایی برخوردار است که در توان و حوصله هرفرد و معلمی نیست. البته برای بهره مندی از یک نظام آموزشی اخلاق مدار، نباید از نقش فضای عمومی اخلاقی جامعه غافل شد، چرا که اخلاق و عمل اخلاقی فراتر از قانون است و با نهادینه شدن اخلاق است که قانون نیز ثبات خویش را باز می‌یابد.
در مجموع با نگاهی گذرا، خواهید دید که اهداف اخلاقی بخش مهمی از مجموعه اهداف در آموزش و پرورش را تشکیل می دهد. اما اینکه در مدرسه چه دولتی و چه غیر دولتی در رابطه با تربیت اخلاقی دانش آموزان چه اقداماتی صورت می گیرد و در آن اقدامات و تجربیات زندگی مدرسه ای دانش آموزان تا چه حد تجربیات اخلاقی سازنده وجود دارد؟ نکته قابل توجهی است. وقتی در نظام تعلیم و تربیت عملا غیر از درس های دین و زندگی و یا اخیرا درس مهارت‌های زندگی و البته برخی برنامه های دیگر مثل مناسبت‌ها که لازم است اما کافی نیست، برنامه مدون و مشخص تربیتی اساسی دیگری جهت تحقق تربیت اخلاقی وجود ندارد و یا این سئوال مطرح است که تربیت اخلاقی چه میزان جزو اولویت ها و محورهای فعالیت های تربیتی است؟ در این صورت چگونه می‌توان از مدارس اخلاق مدار گفت؟ در حالی که در قرآن تاکید شده که ملاک برتری بندگان در برابر خدا تقوا است یعنی همان خویشتن بانی، بنابراین باید زمینه تقوی و پرورش اخلاقی و سبک زندگی اسلامی و مهارت های زندگی وجود داشته باشد تا آموزه های قرآنی تاثیرگذار باشد.
در پایان نباید از ذکر این نکته غافل شد که چشم امید همه دلسوزان نظام اسلامی به عملیاتی سازی و تحقق سند تحول بنیادین و تلاش مجاهدت آمیز مسئولین تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش و دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه شهید رجایی، در این مسیر و توجه جدی به تربیت معلم تراز انقلاب اسلامی و درک اهمیت این دانشگاه های معلم پرور است.
نماینده ولی فقیه در دانشگاه فرهنگیان
منبع: روابط عمومی دانشگاه فرهنگیان
ارسال دیدگاه