نیاز ۲۰ میلیارد تومانی آثار تاریخی مازندران برای احیا و مرمت

ذبيح‌الله صفا استاد دانشگاه تهران معتقد است: «اصطلاح «ميراث فرهنگی» بر مجموعه آداب، عادات، عقايد، رسوم، انديشه‌ها، افكار، زبان، لهجه‌ها، ادبيات و آثار ادبی، علوم و آثار علمی، انواع اثرهای هنری و حتی ادبيات عاميانه و غير مكتوب يک ملت، خواه آنها كه از گيرودار حوادث گذشته و تا عهد ما به همان صورت اصلی و يا به صورت‌های تغيير يافته‌‌ باقی مانده‌اند و خواه آن‌ها كه فقط در صفحه‌های كتاب‌ها و دفترها و ديوان‌ها حفظ شده و از اين راه‌ها به ما رسيده‌اند، اطلاق می‌شود.»

‌وی تمام این موارد را «مخلوق ذوق، انديشه، احتياج و نحوه زندگانی ملت در طول زمان و دوره‌های گوناگون شدت و رخاء و شكست و پیروزی» می‌داند كه «خواه و ناخواه سرنوشت هر ملت زنده‌ای با آن‌ها همراه است.»

ایران به لحاظ تاریخی از فرهنگ و تمدنی غنی برخوردار است و آثار تاریخی و فرهنگی بی‌شمار آن نیز گواهی بر این ادعاست. با این‌حال این آثار در طول زمان و طی دور‌ه‌های مختلف چه به دلیل کم‌همتی دولت‌ها و کم‌توجهی مردم و چه به دلیل خشم ناگهانی طبیعت همواره رو به ویرانی بوده است. یکی از راهکارهای دولت برای نجات میراث تاریخی کشور تنظیم سندی به نام سند چشم انداز ۲۰ ساله ایران در حوزه گردشگری و میراث فرهنگی است. بر اساس این سند راهبردی ايران كشوری است توسعه‌يافته با جايگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هويت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بين‌المل.

در این سند به توسعه میراث فرهنگی و گردشگری نیز پرداخته شده و شاخص‌های عمده‌، سیاست‌های کلان، اهداف کمی و کیفی و راهبردهای هر بخش مورد توجه قرار گرفته است. در بررسی ابعاد مسائل مطرح شده در حوزه میراث فرهنگی این سند و ارتباط عملکرد میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران با آن با معاون میراث فرهنگی مازندران به گفتگو نشستیم.

مهدی ایزدی در ابتدای سخن استان مازندران را در هر سه حوزه جغرافیایی دشت، کوهپایه و کوهستان مملو از آثار تاریخی و اماکن مذهبی اعلام می‌کند و می‌گوید: «میزان استقبال گردشگر از این آثار به میزان اطلاع رسانی ما بستگی دارد. برخی از این آثار مانند پل‌ها، مقابر و مساجد در جذب گردشگر مذهبی موثر است و آثاری مانند گوهرتپه و عباس‌آباد در جذب گردشگر تاریخی و برخورداری از جنگل نیز در جذب گردشگر تفریحی. گرچه اقلیم و آب و هوای استان و نیز اتفاقات طبیعی مانند طوفان، سیل و غیره به بناهای تاریخی آسیب می‌زند و رطوبت صعودی و نزولی نیز روی آثار اثر منفی می‌گذارد اما هرساله بر اساس بودجه هم به امر مرمت آثار تخریب شده مشغولیم هم حفاظت از آن‌ها.»

دریای مازندران امکانات مناسب و کافی برای گردشگران ندارد

ایزدی به جاذبه‌های طبیعی مازندران مانند جنگل، دریا، آبشارها، رودخانه ها، غارها تالابها و آب بندها نیز اشاره می‌کند و آن‌ها را میراث طبیعی استان می‌خواند و ادامه می‌دهد: «برخی از این جاذبه‌ها را ثبت کرده‌ایم و در حال تکمیل پرونده‌های ثبتی آثار دیگر هستیم. با این حال گردشگری که وارد مازندران می‌شود صرفا به دلیل دیدن دریا نیست چراکه دریای مازندران امکانات مناسب و کافی برای گردشگران را ندارد و در عین حال دریا در محور جاده‌ها پاکیزه نیست و سرازیر شدن سیل یا پر آب شدن رودخانه‌ها باعث آلوده شدن نوار ساحلی دریا از عوامل انسانی و طبیعی می‌شود. همین امر اهمیت جاذبه‌های تاریخی را بیشتر آشکار می‌کند و نیاز به توجه به این آثار را.»

معاون میراث فرهنگی مازندران تعداد آثار تاریخی شناخته شده در استان را ۲۵۰۰ اثر اعلام می‌کند و می‌گوید: «نزدیک به ۷۰۰ آثار ثبت شده است. مراحل ثبت این آثار به این شکل است که ابتدا نقشه‌های هوایی، عکس و گزارش‌های توصیفی و تاریخی در پرونده تکمیلی یک اثر تهیه می‌شود و سپس شورای فنی و شورای ثبت تشکیل و موارد لازم در پرونده اصلاح و بعد از آن به سازمان مرکز در تهران فرستاده می‌شود. سالانه ۳۰ تا ۴۰ اثر مازندران شرایط به ثبت رسیدن را می‌یابند گرچه ما تعداد آثار تاریخی و طبیعی بیشتری برای ثبت شدن در نظر داریم اما سهم مازندران در سال معمولا از این تعداد بیشتر نمی‌شود. گرچه اثری که قابلیت ثبت نداشته باشد در شورای فنی استان رد می‌شود اما در تهران اثری ثبت می‌شود که کمترین بار مالی برای مرمت را برای دولت داشته باشد.»

ایزدی در مورد بناهایی که ثبت آن‌ها در سازمان میراث فرهنگی کشور رد می‌شود، گفت: «سازمان استان اثری که به دلیل بار مالی زیاد رد شده را در همان شرایط حفظ می‌کند تا بخش خصوصی مرمت و احیای آن را به عهده بگیرد و در آن صورت است که پس از تایید در شورای فنی با مدیریت سازمان به بخش خصوصی واگذار می‌شود و عموما به موزه یا سفره‌خانه‌های سنتی تبدیل می‌شود و در عین حال میراث هزینه نورپردازی، نصب دوربین‌های مدار بسته و یا داربست و سایر تجهیزات در موزه‌ها را به عهده می‌گیرد. با توجه به اولویت سیاست‌های خارجی دوره نخست دولت تدبیر و امید، بودجه چندانی به بخش ما اختصاص نیافت و تک بناهایی را توانستیم مرمت کنیم. به طور متوسط سالانه ۶۰ کارگاه مرمتی فعال داریم که ۵ یا ۶ بنا را تکمیل می‌کنند. در سال گذشته (۹۵) ۵ میلیارد تومان اعتبار برای بخش مرمت در نظر گرفته شد که تا پایان تیرماه مرمت حدود ۱۰ تا ۱۵ بنا با این بودجه کامل می‌شود و تکمیل برخی نیز به زمان بیشتر نیاز خواهد داشت.»

نیاز به ۲۰ میلیارد تومان اعتبار در سال داریم

ایزدی تأکید می‌کند: «برای برنامه‌های مورد نظرمان در سال ۹۶ به ۲۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم که اگر سازمان برنامه و بودجه این میزان اعتبار را برای مرمت و احیای آثار تاریخی در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار دهد و همچنین اگر تا سال ۱۴۰۰ اعتبارات لازم در اختیارمان قرار گیرد علاوه بر اینکه آثار تاریخی استان نجات پیدا خواهد کرد، به جذب بیش از ۸۰ درصد گردشگر خارجی نیز یاری می‌رساند. متاسفانه در سال‌های گذشته علی‌رغم اینکه برای برنامه‌های مرمت و احیای مورد نظرمان به ۱۰ میلیارد اعتبار نیاز داشت نهایتا سالانه ۲ میلیارد اعتبار تخصیص می‌یافت. مثلا حمام‌های روستاهای ما نیاز به احیا دارد تا در اختیار دهیار قرار گیرد تا آن را برای امور فرهنگی مورد استفاده قرار دهد. مانع اصلی در راه احیای بناهای تاریخی عدم تخصیص اعتبار است.»

معاون میراث فرهنگی مازندران به تقابل و تعامل دستگاه‌های دیگر در برخورد با آثار تاریخی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «برخی مقامات بالادست سازمان تصمیم گرفتند که سازمان اوقاف برای مرمت اماکن مذهبی با ما همکاری داشته باشد، گرچه ما بنا را ثبت می‌کنیم اما مرمت بنا به عهده‌ی سازمان اوقاف است و گاه همین امر باعث تخریب بیشتر بنا می‌شود که چندین شکایت هم بر علیه این موضوع تنظیم کرده‌ایم. سه دستگاه سازمان میراث فرهنگی، سازمان مسکن و شهرسازی و شهرداری طبق یک تفاهم‌نامه سازمان میراث فرهنگی نظارت را برعهده دارد و مسکن و شهرسازی در حوزه طراحی شهری و شهرداری نیز در اجرای آن طرح ملزم به انجام وظیفه است. درحالی که هیچ‌یک از شهردارهای استان مازندران چنین وظیفه‌ای را به انجام نرسانده‌اند. مثلا طرح‌های مسجد جامع بابل، بازار آمل یا محله آب انبار نو آماده است اما عدم هماهنگی بین این دستگاه‌ها باعث به تحلیل رفتن آثار می‌شود. به عنوان مثال در مرمت بافت تاریخی و اماکن مذهبی با سازمان اوقاف تفاهم‌نامه داریم که متاسفانه علی رغم چندین مورد مکاتباتی که داشتیم با ما همکاری نکرده‌اند. به عنوان مثال این سازمان برای توسعه حریم امامزاده عباس شهرستان ساری ۵ میلیارد تومان هزینه کرده‌ است درحالیکه برای مرمت برج مقبره آن ۱۰۰ میلیون تومان هم هزینه نکرده است. مقام ارشد استان می‌تواند در این مورد کارساز باشد و مسئله را حل نماید. وقتی برای نوسازی و طرح توسعه چندین میلیارد هزینه می‌شود قطعا برای مرمت اثر نیز می‌توانند هزینه کنند. سازمان میراث فرهنگی در مالکیت بنایی که وقف شده است هیچ دخالتی ندارد و تنها به ثبت آن و ارزش تاریخی‌اش توجه دارد و مالک یا اوقاف ملزم به رعایت قواعد است. مانند خانه خلیلیان که با برخورد قانونی مواجه شد. دستگاه‌ها قبل از شروع کار باید به نظر کارشناسی سازمان میراث فرهنگی توجه کنند و هر اقدامی را با هماهنگی این سازمان انجام دهند.»

نگاه ما به آینده مثبت است

ایزدی از میزان استقبال گردشگر در سال گذشته راضی است و ضمن اینکه حضور ۱۳۰ هزار گردشگر و بازدید آنان از آثار مربوط به حوزه میراث فرهنگی را امر قابل توجهی می‌داند، می‌گوید: «گردشگران داخلی ۱۵۰۰ تا ۲۵۰۰ و گردشگران خارجی ۱۵۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ هزار تومان بلیط خریده‌اند. نسبت به سال‌های گذشته استقبال گردشگر و میزان درآمد ناشی از فروش بلیط مناسب بوده است. در عین حال گردشگرانی که از سوی برخی دستگاه‌ها مانند بهزیستی معرفی می‌شوند به صورت رایگان از آثار دیدن می‌کنند.»

ایزدی در مورد آثار در حال تخریب آماری ارائه نمی‌کند اما یکی از اقدامات سازمان میراث فرهنگی در سال‌های گذشته را خرید برخی آثار عنوان می‌کند و می‌گوید: «از ۲۵۰۰ اثر شناسایی شده‌ی استان چند اثر مانند خانه‌های تاریخی را خریداری کرده و مالک برخی اماکن دولتی نیز هست که حدود ۴۰ بنا می‌شود. در حال حاضر سیاست ما این است که آثار را به بخش خصوصی واگذار کنیم. اگر فردی خانه‌ی تاریخی ثبت شده داشته باشد سازمان میراث فرهنگی ۵۰درصد هزینه مرمت آن را پرداخت می‌کند و آن را نجات می‌دهد اما دیگر توان خریدن آثار را نداریم. با توجه به اعتبارات اضطراری سالانه‌ای که در اختیار داریم برای مرمت بناهایی که به شدت در حال تخریب هستند اقدام می‌کنیم. در داخل جنگل‌های مازندران آثار تاریخی مانند نقش‌برجسته‌هایی داریم که گرچه شناسایی شده‌اند اما بهره‌برداری از آنان نیاز به اعتبار مالی دارد؛ مانند منطقه وستمین که اتفاقی در پی عملیات گازرسانی شرکت گاز کشف شد.»

نگاه معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران به آینده مثبت است: «گرچه ممکن است ساحل و دریای مازندران به سبب ساخت و سازهای غیرمجاز و عدم امکانات مناسب مورد توجه گردشگر خارجی قرار نگیرد، اما در حوزه آثار فرهنگی و تاریخی می‌توانیم توجه آنان را جلب کنیم. اگر اعتبار موردنیازمان برای اجرای برنامه‌هایی که تعریف کرده‌ایم تأمین شود قطعا به آنچه در سند چشم انداز ۲۰ ساله ایران آمده دست خواهیم یافت.»