دهم بهمن ماه جشن صده/یلدا واژه سُریانی ست شب چله درست تر است

هوشنگ جاوید نویسنده و پژوهشگر موسیقی نواحی در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی پانا، گفت: استفاده از واژه شب چله در فرهنگ ایرانی درست تر از واژه یلداست چراکه شب چله به این خاطر معنا گرفته است که ما از این شب تا عید نوروز حدود ۹۰ روز باقی داریم، این ۴۰ روز ۴۰ روز سخت است چون سرما بر این قسمت از جهان غالب می شود و ما ۴۰ روز سخت و سرد را سپری می کنیم، به این دلیل هم در گذشته های دور تاریخی ما، این روز را به عنوان روز زایش خورشید می نامیدند چون از ابتدای میزان که پاییز شروع می شود تا این روز به مدت ۹۰ روز خورشید میزان حضورش در آسمان افول پیدا می کند، یعنی سریع غروب می شود به این شکل که صبح دیر بالا می آید و سریع هم غروب می کند تا اینکه به روز ۹۰ ام می رسد.

وی افزود: روز ۹۰ ام طولانی تر از همه روزهاست یعنی شب آن خیلی طولانی است، زودتر شب شروع می شود ولی از از آن طرف هم وقتی خورشید طلوع می کند دیرتر غروب می کند، یعنی در حدود یک تا دو دقیقه میزان حضور خورشید در آسمان بیشتر می شود و چون میزان حضور خورشید در آسمان برای غروب کردن بیشتر می شود می گویند زایش خورشید تا ۴۰ روز، پس از ۴۰ روز این حضور بیشتر و بیشتر می شود تا اینکه زمین به سمت گرما می رود. از شبی که زمین به سمت گرما می رود ۵۰ روز و ۵۰ شب را حساب می کردند و می گفتند صده که می شود دهم بهمن ماه و این روز را به عنوان روز صده جشن می گرفتند.

این پژوهشگر موسیقی درخصوص جشن صده توضیح داد: در این روز آتش بازی می کردند و جشن های همراه با به پا کردن آتش می گرفتند تا همان طور که بر روی زمین گرما ایجاد می شود دل زمین هم گرم شود و کهکشان از این ارتباط درس بگیرد و به نوعی خورشید را به بیشتر گرما دهی تشویق می کردند.

وی با اشاره به اینکه «یلدا» یک واژه وارداتی بوه و ایرانی نیست، بیان کرد: شب یلدا بنا بر یک گفته ای درست است و به گفته دیگر خیر، واژه یلدا یک واژه سُریانی است که برای تولد مسیح به کار برده می شده است و اتفاقا از زمانی که مسیحیان نسورانی در ایران حضور پیدا کردند و با آیین میتراییسم ایران آشنا شدند و متوجه شدند که در ایران چنین آیینی هست و متوجه همگونی و همزمانی این جشن با تولد حضرت مسیح شدند؛ این اتفاق به عنوان اتفاق مسیحی در میان مسیحیان جا افتاد و گرامی داشته شد، امروز آنچه که به عنوان ژانویه و تولد مسیحی نام برده می شود ۱۰ روز پس از شب چله است ولی تا قرن ۱۸ اینطور نبوده از زمانی که مسیحیت تصمیم می گیرد زمان جشن تولد مسیح را از زمان زرتشتی دور بکند ۱۰ روز فاصله می اندازد و این ۱۰ روز موجب می شود آن واژه سُریانی در فرهنگ ما با عنوان یلدا باقی بماند که در شعر شاعرانی چون حافظ و سعدی هم ما با این واژه روبه رو می شویم. پس نتیجه می گیریم یلدا یک واژه ایرانی نیست و واژه ای سُریانی و وارداتی است. ما امروز بیش از هفت هزار واژه خارجی در فرهنگ و زبان فارسی داریم که هر کدام داستان و تاریخچه ای دارد.

هوشنگ جاوید در پاسخ به اینکه آیا موسیقی ای مخصوص شب یلدا از گذشته تاکنون داشته ایم یا خیر، گفت: نمی توانیم بگوییم موسیقی ای به عنوان موسیقی شب یلدا داریم ولی در شب یلدا موسیقی اجرا می شده است. ما از دیرباز آوازهای خاص با موضوعیت ترانه ای در این شب داشته ایم حتی در این شب آیین چله زری را داشتیم که مربوط به جشن های قدیم است که یک آیین باستانی بوده که به آن زمان هم رسیده بوده است ولی اینکه بگوییم موسیقی ای ویژه شب یلدا داشته ایم خیر اینطور نبوده است. آیین چله زری اینگونه بوده است که یک نفر عروس چله می شد و یک نفر هم داماد و مراسمی همچون آیین ازدواج برگزار می کردند و گرامی می داشتند چله را با این باور که خداوند بارش آسمان را بیشتر خواهد کرد و گرمایش زمین هم همین طور تا محصول بیشتری در سال جدید تولید شود، امروزه این آیین بیشتر شکل یک بازی را به خود گرفته است.

وی اظهار کرد: از دیگر آیینی که در شب چله داشته ایم، بازی پای کرسی بوده است که امروزه دیگر شکل خود را از دست داده و این رسم به فراموشی سپرده شده است. من در جایی نوشته بودم که خوش به حال کرسی ها که چقدر حرف درد و قصه شنیه اند و حیف که امروز دیگر برچیده شده اند. کرسی فرهنگ خیلی زیبایی بوده است که همدلی و معرفت را ایجاد می کرده است، تمامی آیین های قدیمی بشر برای ایجاد وحدت و همدلی صورت می گرفت. بشر در گذشته برای ایجاد همدلی آیین ایجاد می کرده است که این در تمامی جوامع بشری بوده است منتها در شرق بویژه در ایران آیین های همدلی زیبایی های خاص خود را داشته اند چراکه برای هر چیزی که ایجاد می شد یک شکرگزاری هم برگزار می کردند.

نویسنده کتاب «مناقب خوانی» در پایان خاطر نشان کرد: هرکدام از آیین هایی که از گذشته تاکنون برگزار می شده است دلیل و داستانی دارد، مثلا همین سفره شب چله را منهای ایجاد وحدت و همدلی برای شکر نعمت می گستراندند و تمام میوه ها و محصولانی که بر روی سفره قرار می دادند با هدف تشکر از ایزد طبیعت بوده است این نعمت ها را در اختیارشان گذاشته است، این شکرگذاری نعمت در تمامی آیین ها حایز اهمیت بوده است و که امروز متاسفانه کمرنگ شده است.
زهرا صفایی