گزارش پانا از راهکارهای برون‌رفت سالمندان از تنهایی؛
مهدهایی که سالمندان را از تنهایی نجات می‌دهند
تهران (پانا) - بسیاری از سالمندان تمایلی به زندگی با فرزندانشان ندارند، از این رو شهرداری تهران در پژوهشی راهکار مدارس سالمندی را برای تنها نماندن آنها پیشنهاد کرده است که این ایده در کنار توانبخشی محیطی شهر، یک راه حل میانی برای توانبخشی، آموزش و مراقبت از افرادی است که با ورود به دوران سالمندی، هنوز توان حفظ روابط اجتماعی و دریافت خدمات آموزشی را دارند.
قرار است به زودی یک مهد سالمندی در بوستان نظامی گنجوی افتتاح شد. این خبر را سید مرتضی روحانی، شهردار منطقه ٦ داده و گفته است: به‌زودی مهد سالمندان در بوستان نظامی گنجوی افتتاح می‌شود تا فضایی باشد برای ارتقای فعالیت‌های اجتماعی شهروندان سالمند قلب پایتخت و این گروه بزرگ از ساکنان منطقه ٦ که اکنون دوران بازنشستگی را تجربه می‌کنند با مشارکت در برنامه‌های فرهنگی، ورزشی و اجتماعی ارائه‌شده فراغت خوبی را تجربه کنند.
خود اهالی ساختمانی را در بوستان نظامی گنجوی برای این کار پیشنهاد داده‌اند، این ساختمان مسیر دسترسی مناسبی نداشت. معاونت عمران ماموریت پیدا کرد مسیر را مناسب‌سازی و ساختمان را برای سالمندان آماده‌سازی کند. بیش از یک میلیون جمعیت بالای ٦٠ سال در تهران در مناطق یک، ٣ و ٦ تهران زندگی می‌کنند. اما برای جمعیت رو به رشد سالمندی در تهران چه باید کرد؟
در پژوهشی که شهرداری تهران درخصوص روند سالمندی در تهران و لزوم آمادگی برای نگهداری از آنها انجام شده پیشنهاد ایجاد «مدرسه سالمندی» شده است. در این پژوهش آمده است: روند پیری جمعیت شهر تهران، تغییر سبک زندگی و شرایط اقتصادی عموم خانواده‌ها، به گونه‌ای است که مراقبت و همراهی دائمی از سالمندان در طول روز برای بسیاری از خانوارها مقدور نخواهد بود. با توجه به آسیب‌پذیر بودن این گروه سنی، فراهم کردن بستری برای حفظ استقلال و حضور ایمن سالمندان در فضای شهری، بدون نیاز به فرد مراقب، ضروری به نظر می‌رسد؛ در غیر این صورت این قشر از اجتماع طرد شده و سلامت جسم و روان آنها به خطر خواهد افتاد.
اگر شرایط برای حضور مستقل و ایمن سالمند در خانه و محله فراهم نباشد، راه حل، مراجعه به مراکز شبانه‌روزی نگهداری سالمندان است که آسیب‌های زیادی به همراه دارد. ایده مدرسه سالمند، در کنار توانبخشی محیطی شهر، یک راه حل میانی برای توانبخشی، آموزش و مراقبت از افرادی است که با ورود به دوران سالمندی، هنوز توان حفظ روابط اجتماعی و دریافت خدمات آموزشی را دارند.
در این روش، سالمند توانمند می‌شود و با مناسب‌سازی فضاهای عمومی محله برای سالمندان با توجه به رویکردها و راهکارهای طراحانه، امکان فعالیت و دریافت مستقل خدمات آموزشی وتوانبخشی سالمندان فراهم می‌شود. بنابراین حضور سالمند در فضای ایمن محله افزایش و روابط اجتماعی او ارتقاء پیدا می‌کند.
تهران در طی یک قرن، از شهری با ۲۲۰ هزار نفر جمعیت به یکی از بزرگترین کلان‌شهرهای جهان تبدیل شده است. در واقع، تغییرات جمعیتی و هر آنچه با آن مرتبط است، همگی تهران امروز را ساخته‌اند و آینده‌ای را رقم خواهند زد که با امروز متفاوت خواهد بود. از این رو، تحولات جمعیتی فرصت‌ها و چالش‌های زیادی را برای کلان‌شهر تهران ایجاد کرده است، امروزه تقویت فرصت‌ها و در عین حال به حداقل رساندن مسائل جمعیتی، پیش‌بینی نیازهای آتی شهروندان و برآورد زیرساخت مورد نیاز برای برطرف کردن آنها، چالش‌های اصلی توسعه در گذار آینده‌پژوهی شهری هستند.
یکی دیگر از چالش‌های مدیریت شهری در آینده، عواقب تغییرات جمعیتی است. علاوه بر این، تغییرات ساختار سنی به سمت سالمندی و کاهش بعد خانوار مخصوصاً در دو دهه اخیر، نیازمند نگرشی جدید در مدیریت شهری است. این روند موجب می‌شود تا در خانوارها تعداد افراد کمتری برای مراقبت از سالمندان باقی بماند. پیش‌بینی می‌شود در طیف گسترده‌ای از خانوار شهری، به جز افراد شاغل، عضو بالغ دیگری برای نگهداری از عضو سالمند در ساعات کاری روز نباشد و این تهدیدی برای سالمندان آتی شهر است. محدودیت‌ها و آسیب‌پذیر بودن این گروه سنی موجب می‌شود که مناسب‌سازی معابر و فضاهای عمومی بیش از قبل ضرورت داشته باشد. اگر فضاهای عمومی برای حضور سالمندان مناسب‌سازی نشوند، دچار بی‌عدالتی و تبعیض خواهند شد. همچنین سالمندان فقیر یا معلول، محرومیت‌های چندگانه را تجربه می‌کنند. در پژوهش‌های مختلف از آنها به عنوان قشر نامرئی یا قربانی در پروژه‌های عمرانی یا برنامه‌ریزی شهری یاد شده است.
رویکردهای مختلفی در پی انتقادات وارده به این نابرابری مطرح شده است؛ از جمله رویکرد «دوستدار سالمند» در نوسازی محلات، «سالمند موفق» در برنامه‌ریزی اجتماعی و «توانبخشی محیطی» که سیاست‌های تفصیلی برای برنامه‌ریزی و طراحی محلات و فضاهای شهری دارند. مشارکت سالمندان در برنامه‌های توسعه‌ای خصوصاً در مقیاس محلی حائز اهمیت است. حس تعلق سالمندان به محله و شناخت دیرینه آنها از روابط و ارتباطات محله باعث می‌شود که این افراد برای رویکرد مشارکتی، بخش مهمی از جامعه هدف برنامه‌ریزان باشند.
لذا ایجاد بستر مناسب برای توانبخشی و مشارکت اجتماعی سالمندان ضروری است. توانبخشی نه تنها آموزش، بلکه مجموعه‌ای از مداخلات در فضای شهری را شامل می‌شود که برای مناسب‌سازی و تجهیز محیط، حمایت و توانمندسازی افراد کم‌توان اعمال می‌شود. هر سه رویکرد فوق، ملاحظات بسیار مفیدی برای مناسب‌سازی فضاهای عمومی و معابر شهری جهت حفظ حضور و حقوق سالمندان و افراد کم توان دارد. همچنین شهرداری تهران این توان و استعداد را دارد که به عنوان حلقه واسط، امر هماهنگی بین بخش‌های مختلف در این زمینه را به دست گیرد. با توجه به سبک زندگی فزاینده شهروندان تهرانی، کاهش بعد خانوار در دهه اخیر و همچنین وضعیت اقتصادی، به نظر می‌رسد در آینده اغلب اعضای بزرگسال خانواده، شاغل یا محصل باشند، لذا سالمندان ناگزیر در ساعات کاری روز تنها خواهند ماند و این امر آسیب‌های زیادی به همراه خواهد داشت. بنابراین، پیشنهاد می‌شود سالمندانی که هنوز توانایی تعامل و آموزش در گروه هم‌سال را دارند، به جای سپرده شدن به مراکز نگهداری شبانه‌روزی، به مدارس سالمند مراجعه کرده و متناسب با روحیه، نیاز و توان خود در کارگاه‌های توانبخشی، خودمراقبتی و سالم شرکت کنند.
فرآیند سالمندی با کاهش تدریجی توان همراه است و چیزی که این رنج را برای سالمند تسکین خواهد داد، حمایت و روابط اجتماعی است. ماندن در مراکز شبانه‌روزی سالمندان حتی در جوامع غربی حسی از تنهایی و طرد اجتماعی به همراه دارد و این مسأله به شدت بر سلامت روان تأثیرگذار است. اگر ایده مدرسه سالمند دنبال شود، ضمن تکریم سالمندان، توانبخشی و آموزش آنها موجب کاهش هزینه‌های درمان و افزایش مشارکت در اجتماع خواهد شد. خوشبختانه، شهر تهران از تجربه موفق در این زمینه خالی نبوده و تجاربی موفق نیز دارد. از سال ۱۳۹۵ مرکزی برای آموزش و توانبخشی روزانه سالمندان با اخذ مجوز از اداره کل بهزیستی فعالیت خود را با همکاری شهرداری منطقه پنج، شورای ملی سالمندان و دانشکده علوم بهزیستی و توانبخشی ادامه داده است.
برنامه‌های شهرداری برای شهروندان سالمند
حمید صاحب، مدیرکل سلامت شهرداری تهران هم در گفت‌وگویی درخصوص برنامه‌های شهرداری برای شهروندان سالمند گفته است: در اداره کل سلامت شهرداری تهران برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی مختلفی را برای سالمندان برگزار کردیم که یکی از آنها برگزاری رقابت‌های نشاط سالمندی با شعار «سالم پیر شویم» بود که در آن ۱۲۰۰ تیم متشکل از سالمندان بالای ۶۰ سال در مسابقات شرکت کردند. همچنین برپایی بازارچه توانمندی‌های سالمندان و راه‌اندازی مراکز آموزشی و نگهداری در دستور کار قرار دارد.
مدیرکل سلامت شهرداری تهران با بیان اینکه راه اندازی مراکز روزانه مراقبت سالمندی در راستای ارتقای سلامت و نشاط سالمندان با نام فرآهنگ (فرای آهنگ زندگی) در مناطق ۲۲ گانه در دستور کار اداره کل سلامت شهرداری قرار دارد، گفت: مراکز فرهنگی ویژه سالمندان با هدف افزایش استقلال و ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان شهر تهران و همچنین افزایش و بهبود کیفیت خدمات و مراقبت‌های جامع و یکپارچه سلامت سالمندان، ارتقاء مهارت‌های فردی و اجتماعی متناسب با نیازهای سالمندان و کاهش انزوای اجتماعی سالمندان طراحی شده است که در هفته سالمند مرکز فرآهنگ منطقه ۲۱ افتتاح خواهد شد.
صاحب با بیان اینکه در پژوهشی که وزارت بهداشت در سطح ملی در مورد سلامت سالمندان در کشور در سال گذشته انجام داده است، افزود: بیشترین ریزفاکتورهای سلامت سالمندان و شرایط سالمندان با ریسک بالا شناسایی شده است که ما در این مراکز فرآهنگ نیز در نظر داریم که این اطلس سلامت را سرلوحه کار خود قرار داده و برنامه ریزی‌ها بر اساس آن انجام خواهد گرفت.
وی با اشاره به به صدا درآمدن زنگ هشدار سالمندی در تهران گفت: تغییر از شبکه خانوادگی و فامیلی گسترده اما متمرکز در یک محله به خانوارهای هسته‌ای در آپارتمان‌های کوچک و پراکنده سبب شده که ما با افزایش شدید سالمندان تنها یا کاهش شدید اطرافیان یک سالمند به دلایلی مانند کاهش تعداد فرزندان خانواده‌ها که معمولا این تعداد فرزندان به یک یا دو فرزند تقلیل یافته است و یا نداشتن فرزند برسیم.
صاحب با بیان اینکه علاوه بر نداشتن فرزند یا تک فرزندی سالمندان، شاهد افزایش تعداد سالمندان تنها که دچار تجرد قطعی هستند نیز مورد توجه است، اظهار کرد: این سالمندان بدون همسر هستند که یا اساسا ازدواج نکردند یا همسر خود را بنا به دلایلی از جمله طلاق یا فوت از دست داده‌اند.
مدیرکل سلامت شهرداری تهران با بیان اینکه قطعا شاهد افزایش شدید سالمندان تنها یا بدون همسر به ویژه در زنان سالمند در دو دهه آینده خواهیم بود، گفت: این در حالیست که با توجه به ارزش‌های فرهنگی و مذهبی جامعه ما و نیز محدودیت‌های شدید زیرساختی و نیز کمبود ظرفیت در مراکز نگهداری ـ اقامتی، مشکلات فراوانی در مراقبت غیر رسمی خانواده و اجتماع محور سالمندان در دو دهه آینده ایجاد خواهد شد که نیاز است مورد توجه جدی قرار گیرد.
اما افزایش سالمندی تنها چالش پایتخت نیست و بحران سالمندی یکی از بحران‌های جدی کشور است. حسام الدین علامه، کارشناس مسائل جمعیت دراین خصوص توضیح می‌دهد: اکنون جمعیت سالمند ایران ۹ میلیون و ۳۵۰ هزار نفر و حدود ۱۱ درصد است که پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۱۰ جمعیت سالمند ایران به ۱۴ درصد و در سال ۱۴۲۰ آمار سالمندان کشور به ۲۰ درصد برسد. از سال ۱۴۳۵ تا ۱۴۴۵ آمار سالمندان به ۳۰ میلیون نفر می‌رسد که اوج جمعیت سالمندی و بیشترین رشد سالمندی از نظر تعداد را خواهیم داشت.
در سال ۱۴۲۰ رشد جمعیت ایران به صفر می‌رسد
علامه با اشاره به اینکه بر اساس آمار در سال ۱۴۲۰ رشد جمعیت ایران به صفر می‌رسد، می‌گوید: متولدین گروه کاهش جمعیتی ایران که مربوط به سال‌های ۷۴ تا ۸۵ هستند در سال ۱۴۲۰ به سن ازدواج و باروری می‌رسند به دلیل همین کم شدن جمعیت، کاهش ازدواج و موالید را خواهیم داشت. در سال ۱۳۹۸ جمعیت سالمند کشور ۱۰ درصد بوده و تا ۱۴۲۰ حدود ۲۲ سال جمعیت سالمندی کشور ۲ برابر می‌شود در حالی که در کشورهای توسعه یافته جمعیت سالمندی در طول ۷۰ تا ۸۰ سال این سرعت را خواهد داشت. در سال ۱۴۱۰ متولدین اولین سال بیش زایی ایران (متولدین سال ۵۸) با متوسط سن ۵۲ سالگی وارد دوره بازنشستگی می‌شوند و افزایش جهش بازنشستگی خواهیم داشت. در سال ۱۴۱۰ که متولدین سال ۱۳۵۰ به ۶۰ سالگی می‌رسند، سیمای جدید سالمندی را در کشور شاهد خواهیم بود.
وی ادامه می‌دهد: به دلیل اینکه متولدین سال ۵۰ آسیب‌های اجتماعی مانند طلاق، تجرد، قطعی، ناباروری، بی فرزندی و کم فرزندی را شاهد بودند به تبع آن در سیمای جدید سالمندی شاهد افزایش سالمندان تنها یا با اطرافیان کم خواهیم بود که این امر تبعات زیادی دارد. اکنون حدود ۲۰ درصد سالمندان کشور (یک میلیون و ۶۰۰ هزار تا ۲ میلیون نفر) تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی هستند که ماهیانه ۵۰۰ هزار تومان کمک هزینه می‌گیرند که رقمی نیست و ۴۰ درصد سالمندان هیچ دریافتی و مستمری سالمندی ندارند. از لحاظ سلامت نیز اکنون، ۶۰ درصد منابع شرکت‌های بیمه صرف سالمندان می‌شود و مبلغی که سالمندان از جیب خود در حوزه سلامت و مراقبت می‌پردازند ۶ برابر بقیه دوران زندگی آنهاست.
۷۱ درصد از سالمندان فاقد بیمه تکمیلی هستند
به گفته وی، بیش از ۷ میلیون سالمند یعنی حدود ۷۱ درصد از سالمندان فاقد بیمه تکمیلی هستند و ۴ درصد هم از خدمات بیمه پایه برخوردار نیستند. در کشور ما مراکز اقامتی سالمندی محدود است، در کشور ما ۱۵ هزار تخت سالمندی وجود دارد که به ازای هر ۷۰۰ سالمند یک تخت سالمندی وجود دارد، در حالی که در کشورهای توسعه یافته به ازای هر ۱۸ سالمند یک تخت وجود دارد.
صالح قاسمی، کارشناس حوزه جمعیت هم معتقد است: امروز حدود ۱۲ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال کشور میانسال محسوب می‌شود که به سوی سالمندی جمعیت در حرکت است و تا دو دهه آینده با حدود ۳۰ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال به یکی از کشورهای بسیار سالمند تبدیل می‌شویم. سونامی پیری در ایران را چالشی بسیار بزرگ است که این چالش همه ساختارهای کشور اعم از اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی، سیاسی و امنیتی را به شدت دچار آسیب خواهد کرد. در ایران چند ویژگی موجب شده است آسیب‌های پدیده سالخوردگی چند برابر شود. سرعت سالمندی جمعیت ایران بسیار بالا است و مسیری که بسیاری از کشورها در بیش از یک قرن طی کردند، ایران در ۳۰ سال طی خواهد کرد و از یک کشور جوان به یک کشور سالمند تبدیل خواهد شد. ویژگی دیگر ایران در پدیده سالخوردگی این است که کشورهای دیگر جهان پس از توسعه یافتگی و رشد اقتصادی به سالخوردگی جمعیت رسیده‌اند اما ما پیش از توسعه و پیشرفت اقتصادی به یک کشور سالمند تبدیل می‌شویم که این مسئله آسیب‌ها را بیشتر خواهد کرد.
به گفته وی در حوزه‌های مختلف باید اقدامات متناسب انجام دهیم؛ یکی از کارهایی که باید صورت بگیرد تدوین سندی تحت عنوان سند سالمندی فعال است که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته وجود دارد. باید سعی کنیم سالمندان کشورمان سال‌های بیشتری سالم، فعال، کنشگر اجتماعی و موثر باشند که این به نفع خود سالمند عزیز و جامعه است. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته دنیا، سن بازنشستگی یا حتی فعالیت‌های اجتماعی، مهارت‌های زندگی سالمندی و همچنین مولفه‌های سلامت زندگی سالمندی تعریف شده است تا سالمندان زندگی فعال و پویا داشته باشد. این سند اخیرا در ایران تدوین شده است اما متاسفانه به طور جدی در دستور کار نیست.
بر اساس آمار جمعیت سالمند کشور (بالای۶۵ سال و بیشتر) در سال ۱۳۴۵ حدود ۹۷۵ هزار نفر بوده است که در سال ۷۵ به ۲,۶ میلیون نفر و در سال ۱۴۰۰ به ۵.۷ میلیون رسیده است. بر اساس آمار سال ۹۵ حدود ۹ درصد سالمندان ۶۰ تا ۶۹ سال و ۲۰ درصد سالمندان ۷۰ تا ۷۹ سال و ۳۰ درصد از سالمندان ۸۰ سال به بالا به صورت تنها زندگی می‌کنند و تمایلی هم به زندگی با فرزندان ندارند. سالمندان زمانی محور خانواده بوده و به‌جز نقش پدری نقش کارفرمایی هم داشته‌اند ولی اکنون تکنولوژی و علم روز و هوش مصنوعی باعث شده نقش قدیمی و محوری خود را از دست بدهند که بسیاری از سالمندان نمی‌توانند این امر را بپذیرند و بیشتر تمایل به زندگی به صورت تنها دارند. به نظر می‌رسد مهدهای سالمندی راهکار میانه‌ای برای خارج کردن آنها از تنهایی باشد.
ارسال دیدگاه