محتشم کاشانی، پدر مرثیه‌سرایی عاشورایی

فاطمه کاظمی، کارشناس زبان و ادبیات فارسی و دبیر ادبیات در گفت‌وگو با پانا گفت: «کمال‌الدین‌علی محتشم‌کاشانی در سال ۹۰۵ قمری در کاشان دیده به جهان گشود. این شاعر پارسی‌گوی مشهور ایرانی در دوره صفویان و در زمان پادشاهی شاه طهماسب یکم صفوی می‌زیست. همچنین وی لقب شمس‌الشعرای کاشانی را داشت. او از مهم‌ترین شاعران مرثیه‌سرای شیعه است. ترکیب‌بند "باز این چه شورش است که در خلق عالم است" که معروف‌ترین مرثیه برای شهدای واقعه کربلا در ادبیات فارسی است از آثار اوست.»

وی در ادامه افزود: «از مکتب وقوع که سبکی از شعر فارسی است پیروی می‌کرد. از ویژگی‌های این سبک می‌توان به سادگی، پرهیز از صنایع بدیعی و اغراق‌های شاعرانه، کاربرد اصطلاحات و زبان عامیانه و بیان صریح و بی‌پیرایه‌ وقایعی که بین عاشق و معشوق می‌گذرد اشاره کرد، محتشم کاشانی بیشتر دوران ‌زندگی خود را در شهر کاشان گذراند و شغل اصلی وی شعربافی(یکی از صنایع دستی ایران است) و بزازی بود. او در نوجوانی به مطالعه علوم دینی و ادبی معمول زمان خود پرداخت و اشعار شعرای قدیمی ایران را به دقت مورد بررسی قرار داد.»

کاظمی بیان کرد: «وی در جوانی به دربار شاه طهماسب صفوی راه یافت و به مناسبت قصیده و غزل‌های زیبایش مورد لطف شاه قرار گرفت؛ محتشم پس از مدتی در زمره شعرای معروف عصر خود جای گرفت ولی نظر به معتقدات دینی خود و احساسات شیعی دربار شاهان صفوی که در صدد تقویت این مذهب (در مقابل مذاهب اهل سنت) بودند به سرایش اشعار مذهبی و مصائب اهل‌بیت که در نوع خود تازه و بی‌بدیل بود پرداخت.»

این کارشناس زبان و ادبیات فارسی تصریح کرد: «محتشم‌کاشانی پس از چندی به یکی از بزرگ‌ترین شعرای ایران در سبک اشعار مذهبی و مصائب امامان شیعه بدل شد و اشعارش در سرتاسر ایران معروفیت خاصی یافت، به‌طوری‌که می‌توان وی را معروف‌ترین شاعر مرثیه‌گوی ایران دانست که برای اولین بار سبک جدیدی در سرودن اشعار مذهبی به وجود آورد. اولین اشعار مذهبی محتشم در سوگ غم مرگ برادرش بود که ابیات زیبائی در غم هجر او سرود و پس از آن به سرایش مرثیه‌هایی در واقعه کربلا، عاشورای حسینی و مصیبت‌نامه‌های مختلف پرداخت، او فنون شاعری را از صدقی استرآبادی فراگرفت و خود شاگردانی مانند تقی‌الدین‌محمدحسینی صاحب "خلاصه‌الشعار"، صرفی ساوجی، وحشتی جوشقانی و حسرتی کاشانی را پرورش داد.»

کاظمی در ادامه به آثار محتشم کاشانی اشاره کرد و گفت: «پس از مرگ او، اشعارش توسط یکی از شاگردان محتشم در هفت کتاب جمع‌آوری شد. این اشعار شامل غزلیات، قصاید، قطعه، رباعیات، مثنویات و ترکیب‌بندهای وی است؛ آثار منظوم صبائیه (کودکی شاعر)، شبائیه (دوره جوانی شاعر)، شیبیه (دوره پیری شاعر)، معمیات، ماده تاریخ‌ها، آثار منثور، جلالیه، نقل عشاق است.»

وی در ادامه شعری معروف از کاشانی را خواند: «باز این چه شورش است؟ که در خلق عالم است، باز این چه نوحه و چه عزا وچه ماتم است؟ باز این چه رستخیز عظیم است؟ کز زمین بی‌نفخ‌ صور، خاسته تا عرش اعظم استاین صبح تیره باز دمید از کجا؟ کزوکار جهان و خلق جهان جمله درهم است گویا، طلوع می‌کند از مغرب آفتاب که آشوب در تمامی ذرات عالم است گر خوانمش قیامت دنیا، بعید نیست این رستخیز عام، که نامش محرم است در بارگاه قدس که جای ملال نیست سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است جن و ملک بر آدمیان نوحه می‌کنند گویا، عزای اشرف اولاد آدم است خورشید آسمان وزمین، نور مشرقین پروردهٔ کنار رسول خدا، حسین.»

کاظمی خاطرنشان کرد: «جابر انصاری در مورد محتشم کاشانی گفته است؛ محتشم کاشانی را باید پدر مرثیه سرایی عاشورایی دانست. این شاعر فرهیخته بهترین منظومه نمایشی را به یادگار گذاشته و از طریق زبان شعر به ترویج فرهنگ عاشورا در میان مردم به خصوص مداحان اهل‌بیت پرداخته است.»

کارشناس زبان و ادبیات فارسی در پایان سخنان خود گفت: «محتشم کاشانی در ربیع‌الاول ۹۹۶ در کاشان درگذشت و آرامگاه وی نیز در همین شهر واقع است، آوازه بی‌مانند و شهرت محتشم کاشانی در ادبیات باعث شده تا شاعران مشهوری به اهتمام در پیروی از سبک او بپردازند. ولی در ادبیات ایران هنوز شاعری مانند محتشم در مرثیه‌سرایی پیدا نشده است.»

دانش‌آموز خبرنگار: فریناز کریمی