تن‌پوش‌های سنگسری، گنجینه‌ای نامیرا/ فیلم
سمنان (پانا) - ایل سنگسر بزرگترین ایل عشایری استان سمنان است. البسه و پوشاک سنتی این ایل از تنوع چشم‌نوازی برخوردار است. حفظ این گنجینه نامیرا و انتقال آن به نسل‌های بعد اگر چه با دشواری‌های زیادی همراه است، اما امری ضروری است که می‌تواند به معرفی بیش از پیش فرهنگ این منطقه کمک شایانی کند.
هر ملتی برای ادامه حیات خود و حل نشدن در سایر تمدن‌ها نیازمند تولید علم است، علمی که ریشه در فرهنگ و تمدن آن سرزمین دارد.
بی شک کشور و ملت بزرگی چون ایران که ریشه در عمق تاریخ و تمدن بشر دارد، برای تامین نیاز و ارضای سلایق مردم خود به اندازه کافی طرح، سبک و مدل‌های زیبا دارد که طراحان و تولیدکنندگان برای پاسخ به سلایق گوناگون و به روزکردن طرح، سبک و مُد پوشاک و لباس‌های تولیدی خود از آنها بهره گیرند.
کافی است از این دست میراث‌های معنوی به جا مانده در جای جای ایران شناخته شده و از طریق رسانه‌های مختلف به صورت فراگیر معرفی شوند تا اهل فن، نخبگان و بنگاه های تولیدی با این پتانسیل عظیم آشنا شده، ایده بگیرند و با تکیه برآن، نه تنها نیاز کشور خود را برآورده کرده، بلکه با معرفی آن به دنیا، مردم سایر کشورها را نیز به فرهنگ و تولیدات این سرزمین متمایل کنند.
پوشاک هر قوم در اصل معرف شخصیت و هویت فرهنگی آن ملت بوده و نشانگر علاقه به آداب و رسوم و نهایتاً استقلال سیاسی و اقتصادی آن جامعه است. پوشاک سنتی که در مجموعه ای از کفش، لباس، کلاه و همچنین زیورآلات و جواهرات محلی خلاصه می‌شود، گنجینه پرارزشی است که هر ملتی وظیفه دارد در نگهداری و حفظ و سپردن تام و تمام آن به نسل های بعدی تمامی سعی و اهتمام خویش را به کار ببندد.
مهمترین ویژگی های پوشاک سنتی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد.
نخست: داشتن تجانس و قرابت فوق العاده با فرهنگ جامعه، به ویژه با فرهنگ بومی محل مورد نظر خود.
دوم: راحتی لباس یعنی آن که این لباس‌ها در عین این که از اجزای متعدد تشکیل شده است از راحتی خاصی برخوردار بوده و برای اعمال روزمره انسان مناسب باشد.
سوم: پوشاک سنتی باید از جهات مختلف کامل و تامین کننده باشد، چرا که پوشاک سنتی شامل کفش مناسب و راحت، البسه زیر و روی متناسب، پوشش سر و در صورت لزوم زیورآلات، شال و کمربند با رعایت خصوصیات فرهنگی جامعه و شرایط طبیعی منطقه ایجاد شده است.
چهارم: پوشاک سنتی معمولاً از زیبایی و شایستگی برخوردار است. لباس های محلی مجموعه ای متناسب و هماهنگ است که بر اساس سلیقه از رنگ بندی و زیبایی خاصی بهره برده است.
پنجم: در تولید پوشاک سنتی از مواد اولیه بومی موجود در منطقه استفاده شده و نیازی به الیاف وارداتی نیست.
ششم: لباس‌های سنتی با توجه به ویژگی‌های اقلیمی منطقه مورد استفاده خود ارائه می‌شود. بنابراین این گونه تن پوشه‌ها برای مناطق گرم دارای پوشش‌دهی کمتری بوده و از موادی است که در برابر گرما به انسان تحمل بیشتری می‌دهند. در مقابل در مناطق سردسیر دارای پوشش دهی بیشتر و اثرات محافظتی بهتری در مقابل سرما هستند.
هفتم: در طراحی و دوخت لباس‌های سنتی به طرح‌ها، نقش‌ها و رودوزی‌های سنتی که ویژه هر منطقه است نیز توجه کامل می‌شود. به گونه ای که پوشاک سنتی از این نظر هم دارای ارزش و اعتبار اجتماعی ویژه ای خواهد بود.
اگر در طرح لباس های عشایری دقت کنیم نوعی هماهنگی با طبیعت، سرزندگی و نشاط در این آثار دیده می‌شود. در بافته‌هایی که برای پوشش طراحی شده است سازگاری با محیط، نوع آب و هوا، حتی تناسب طرح و رنگ با طبیعت دیده می شود. طوری که ایمنی- زیبایی و آرامش توأمان در آن مستتر است.
بی شک محیط زندگی و موضوعاتی که پیرامون هر جامعه ای وجود دارد، تاثیر مستقیمی بر روش زندگی، شکل گیری باورها و اعتقادات مذهبی، رفتارها، سرپناه و لباس و چگونگی آثار بهذجا مانده از آن جامعه دارد.
در یک جامعه کهن که به درازای تاریخ دارای پس زمینه و پیشینه مذهبی، فرهنگی و هنری است می توان به وفور در آن از تاثیرات محیطی نشانه جُست.
عشایر ایل سنگسری (که دارای قلمرو بسیار گسترده در بیش از ١١ استان کشور است) دارای تنوع طرح و تعدد موضوع در هنر بوده و تاثیرپذیری متعدد و گاه متناقضی را از چند گونه اقلیم شاهد هستیم که بیانگر تاثیر عمیق آن بر طرح و سبک‌های مختلف تن پوشه ها و انواع فرش و منسوجات است.
عشایر ایل سنگسری در مدت زمان حضور خود در مناطق ییلاقی که عمدتاً دامنه‌های شمالی و جنوبی رشته کوه البرز را شامل می‌شود، بر روی جامه‌ها و لوازم پارچه ای مورد نیاز در زندگی خویش آثاری متاثر از موضوعات آب، رودخانه، درخت، گل، ماهی و... را خلق کرده و در عوض در طول فصولی که در چراگاه‌های زمستانی و در مناطق شمالی کویر مرکزی ایران (دشت کویر نمک) حضور داشته، هنرشان تحت تاثیر عواملی چون خانه‌های گنبدی حاشیه کویر، موج‌های سطح ماسه بادی‌های دشت کویر، کاروان شتر و ... قرار می‌گیرد.
لباس زنان سنگسری بیشتر از جنس «کَژ» بود دلیل آن هم این بود که جنس پارچه کژ با توجه به اینکه حالت نازک داشت و لخت می ایستاد برای لباس پیراهنی زنان خوش فرم تر و مناسب تر بود.
زنان سنگسری با هنرمندی خاص خود کَژ را که باقیمانده ای از ابریشم بود به دست می آوردند و تمام مراحل آن را اعم از ریسندگی نخ تا بافتن پارچه و رنگ کردن و سپس طرح و نقش زدن و در نهایت به صورت لباس درآوردن را خودشان انجام می دادند.
پارچه های کژ را بیشتر در عرض ۲۵ تا ۳۵ سانتی متر و طول ۱۰ تا ۴۰ متره می بافند که به آن تخته می گویند و از آن می توان کفش، کیف، مکنه، دامن و پیراهن دوخت که یک دست لباس کامل برای مجالس می شود.
زنان سنگسری برای اینکه به لباس خود طرح و نقش جذابی بدهند با ظرافت و هنرمندی خاصی بر روی پارچه های لباس با نخ های رنگی و شاد سوزن دوزی یا «ساخته» زده و نقش مایه های خاصی را طرح می زدند. این سوزن دوزی نه تنها نمای لباس را بسیار زیبا و شکیل می کرد بلکه نمونه آن را در هیچ کجا نمی توان یافت و بر اساس همین سوزن دوزی است که لباس محلی سنگسری ها را خاص و منحصر به فرد کرده است.
مهمترین لباس زنان سنگسری پیراهن بود که سنگسری ها به آن «کژین شِوی» می گویند. این لباس که بلند بود تن پوش اصلی زنان در مراسمات عروسی و مجالس به شمار می رفت و در سر دست و قسمت پایینی دامن سوزن دوزی شده و زیبایی خاصی به لباس می بخشید.
«کَژین شِوی» در ۳ رنگ تهیه می شد. رنگ قرمز آن مخصوص بانوان شوهر کرده بود و رنگ سبز آن هم برای بانوانی که نامزد کرده بودند و هنوز به خانه شوهر نرفته بودند استفاده می شد و دختران نیز از رنگ کرم استفاده می کردند. فلسفه استفاده از این رنگ ها به دلیل نشان دادن موقعیت آنان بود.
سوزن دوزی و یا «ساخته»هایی که بر روی این لباس ها انجام می گرفت بسیار کار سخت و ظریفی با نقش مایه خاصی بوده که هنرمندی و سلیقه زنان سنگسری را نشان می داد.
برای یک دست لباس پیراهنی کژین ۱۰ متر پارچه بافته شده کژ مورد نیاز است.
کل زمان آماده کردن یک پیراهن کژین از ابتدا که کژ را تبدیل به نخ می کنند تا زمانی که مراحل مختلف را طی کرده و پیراهن آماده شود ۴ ماه طول می کشد و قیمت آن نیز از یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان تا ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان بسته به جنس پارچه و شماره دوزی روی لباس متفاوت است.
برای پوشش سر از شالی به نام «مَکِنِه» استفاده می کردند که به خاطر سوزن دوزی هایش منحصر به فرد ترین لباس مردم این منطقه است. مکنه در طول ۳ متر و عرض ۶۵ سانتی متر بود و روی آن پر از سوزن دوزی و نقش بود به گونه ای که خود پارچه به راحتی دیده نمی شد و آنچه که در دید می آمد پر از نقش و نگار شاد و رنگارنگی بود که با دست سوزن دوزی شده بود.
برای تهیه مکنه به علت پرکار بودن زمان بیشتری نیاز بود به گونه ای که حدود ۱۰ ماه زمان می برد تا نقش و نگارهای آن کامل سوزن دوزی شود. قیمت مکنه نیز بیشتر به خاطر پرکاری شماره دوزی گران است و از یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان تا ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان متفاوت است.
در زیر «کَژین شِوی» دامن مخصوصی به نام «قِر دار شِوال» و یا به فارسی دامن «شِلیتِه» می پوشیدند.
این نوع دامن بسیار گشاد و پر چین و در حدود ۸ تا ۱۲ متر پارچه می برد. اندازه این دامن تا غوزک پا قرار می گرفت و پیراهن کژین که بر روی این دامن بود تقریبا ۴ انگشت بالاتر از انتهای دامن می ایستاد.
«قِر دار شِوال» یا «فِراخ شِوال» در دو نوع بود یکی طرح گل گلی و نخی که دختران خانه از آن استفاده می کردند و دیگری طرح ساده و یا «سَر پارِه دار» بود که در پایین دامن و دور تا دور آن پارچه های طرح دار رنگی به عرض ۷-۸ سانتی متر دوخته می شد.
این پارچه های «سَرپارِه» زیبایی خاصی به دامن می داد. «سرپاره» ها که طرح آن به صورت اُریب و کج در لباس نشان داده می شود، کَژ را به صورت راسته می بافتند اما پارچه را کج برش می زدند تا وقتی در پایین دامن دوخته می شود نمای شیک تری پیدا کند.
این لباس ها را سنگسری ها در مجالس استفاده می کردند و لباس داخل خانه به همین حالت بود منتها فقط جنس آن نخی یا پشمی و طرح و نقش آن هم گل گلی بود.
چادر زنان سنگسری نیز «سَرگیرا» نام داشت که پارچه آن را با پشم و با طرح چهار خانه می بافتند. متراژ پارچه مورد نیاز سرگیرا تخته های ۱۷ متر و با عرض ۳۵ سانتی متر بود که با اتصال تخته ها به همدیگر چادر دوخته می شد.
پارچه لباس مردان بیشتر از پشم گوسفند بافته می شد دلیل آن هم این بود که پارچه های جنس پشمی حالت سفت و پف کرده تر می ایستاد و برای کت و شلوار مردان مناسب می نمود.
بافت پارچه های پشمی بسیار راحت تر از کژ بود و مراحل کمتری را شامل می شد. پارچه هایی که از پشم بافته می شد دیگر نیاز به رنگ کردن نداشت و به همان رنگ پشمی که از گوسفند گرفته بودند باقی می ماند.
نگهداری لباس و پارچه های پشمی واقعا سخت بوده و قلق خاصی را می طلبد و اگر مدتی از لباس استفاده نشود نیاز است که در جای خنک آن را قرار داده و به آن دارو بزنند تا از بید زدگی جلوگیری شود.
خاصیت پشم هم این است که در زمستان گرم و تابستان خنک است.
اصلی مردان که در مجالس استفاده می شد مثل سایر مناطق کت و شلوار بود اما جنس و نوع کت و شلوار مردان سنگسری که به آن «کارتی» می گفتند فرق می کرد چرا که هم جنس آن از پشم گوسفند بوده و تمام مراحل تهیه لباس از ابتدای پشم چینی تا انتهای دوخت و آماده شدن لباس توسط خود سنگسری ها انجام می شد و هم با توجه به خودرنگ بودن لباس رنگ خاص و متفاوتی داشت.
مردان سنگسری چون عشایر بودند و بیشتر در کوه و صحرا به سر می بردند دیگر لباسی که در شهر می پوشیدند را استفاده نمی کردند و در ییلاقات و قشلاقات از شلوار پشمی که نسبت به «کارتی» ضمخت تر بود استفاده می کردند و روی شلوار پشمی پارچه ای پشمی را که «پِپیچ» نام داشت دور تا دور ساق پا می بستند تا از نفوذ برف و سرما و ورود خار و خاشاک و حیوانات موذی در صحرا جلوگیری شود. برای بالا پوش خود نیز از «لَم چِغا» نمدی استفاده می کردند که بسیار گرم و مناسب فصل سرما بود.
همچنین همانند پارچه «پِپیچ» که نقش و نگار داشت و به آن «پَتووِه» می گفتند را در فصل زمستان در شهر استفاده می کردند و به دور ساق پا می بستند تا گرم بمانند.
کلاهی که مردان بر سر می گذاشتند«پَش کِلاف» نام داشت که از پشم شتر بافته می شد.
کفش مردان سنگسری نیز «دوبَندی» نام داشت که کاملا از چرم بود و خودشان با دست می دوختند و در زمستان استفاده می کردند. برای تابستان هم «گیوه» که از جنس نخی بافته می شد مورد استفاده قرار می گرفت.
کلیت لباس سنتی زنان و مردان سنگسری آن چیزی بود که از پیش رو گذشت. این لباس های محلی که در گذشته استفاده می شد در حال حاضر هم بسیار مورد استقبال مردان به ویژه زنان سنگسری قرار گرفته و در مجالس از آن استفاده می کنند. علت گران بودن لباس زنان که در حال حاضر نیز توسط چندین نفر از فرهنگ دوستان مهدیشهری تهیه و تولید می شود به این خاطر است که تمام مراحل آن با دست و سنتی تهیه شده و زحمت زیادی را باید ماه ها متحمل شد تا یک لباس پیراهنی و یا یک شال آماده شود.
دانش آموز خبرنگار: رقیه تبیانیان
ارسال دیدگاه