تحول دستگاه دیپلماسی در دولت سیزدهم

به گزارش ایران، سیاست خارجی و بویژه تعامل با کشورهای اروپایی آن چیزی بود که در این فضاسازی پاشنه آشیل دولت رئیسی معرفی می‌شد و در شرایطی که یکی از مهم‌ترین پرونده‌های حوزه سیاست خارجی یعنی مذاکرات برای احیای برجام و لغو تحریم‌ها از دولت پیش به ارث می‌رسید، غالب تحلیل‌ها با این پی‌رنگ نگاشته می‌شد که بر سر کارآمدن دولتی که منتقد رویکرد دولت‌های گذشته در دیپلماسی بوده می‌تواند رشته‌ها را پنبه کند و از جمهوری اسلامی ایران کشوری منزوی و ناتوان در مقابله با تحریم‌ها بسازد. تا آنجا که جمله معروف حسن روحانی در روزهای انتخابات ۹۶ - «شما بلد هستید که با دنیا مذاکره کنید؛ اصلاً زبان دنیا را می‌دانید؟!» - در همین راستا مطرح شد.

در عین حال، تأکید گفتمانی دولت سیزدهم بر نگاه به داخل، تلاش برای خودکفایی در حوزه تولید کالاهای استراتژیک و انتقاداتی که از سوی جریان حامی آیت‌الله رئیسی در طول سال‌ها نسبت به سیاست برجام محور دولت پیشین مطرح شده بود، مواردی بود که با نوعی کج‌فهمی و کج‌تابی به عنوان مستندات این دیدگاه مطرح می‌شد. تحلیل‌هایی که گذر زمان خیلی زود اشتباه بودنشان را به رخ کشید و این گزارش سعی دارد تا به گوشه‌هایی از آنچه در واقعیت رخ‌ داد در مقابل آنچه به صورت معوج تصویرسازی می‌شد، بپردازد.

سیاست خارجی فعال و هدفمند

سیاست خارجی در دولت سیزدهم حتی پیش از شکل‌گیری رسمی هیأت دولت در تماس‌های دوجانبه‌ای که میان مقامات عالی کشورهای مختلف با رئیس جمهور کشورمان برقرار می‌شد آغاز شد. بر خلاف فضاسازی‌ها آغاز به‌ کار دولت سیدابراهیم رئیسی از روز برگزاری مراسم تألیف نشان‌دهنده استقبال جامعه جهانی و بالاخص کشورهای منطقه از دولت جدید ایران بود و پس از آن نیز سیل تماس‌های تبریک آغاز شد و روند تعاملاتی که تماس یک ساعته اخیر رئیس جمهور فرانسه با رئیس جمهور کشورمان هم در همان چارچوب تعریف می‌شود.

آیت‌الله رئیسی اما محتوای این رایزنی‌ها را از سطح تعارفات رایج بالاتر برد و نشان داد که بیش از فعال بودن سیاست خارجی به هدفمندی آن اعتقاد دارد و این اعتقاد خود را در تماس‌های منتهی به حل مشکلات پیش روی واردات واکسن کرونا نشان داد و واردات نزدیک به صد میلیون دوز واکسن که تا پیش از آن گفته می‌شد به دلیل تحریم‌های امریکا با دست‌انداز مواجه است پس از گفت‌و‌گوهای تلفنی رئیس جمهور با رؤسای جمهور چین و روسیه تسهیل و ممکن شد.

بر‌اساس آمار، اعضای دولت سیزدهم به‌طور متوسط هر روز یک ملاقات یا تماس مهم با مقامات عالی کشورهای دیگر داشته‌اند و مجموعه این تماس‌ها دستیابی به اهداف مهمی را در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی میسر ساخته است.

عضویت دائم در پیمان شانگهای یکی از نخستین موفقیت‌های دیپلماتیکی بود که در جریان سفر رئیسی به تاجیکستان در بیست و یکمین نشست سران شانگهای رقم خورد و این در حالی بود که بیش از یک دهه از ابراز تمایل و اعلام تقاضای ایران برای عضویت در شانگهای می‌گذشت. برخی جریان‌ها سعی داشتند تا آنچه را که در حال رخ دادن بود محصول دیپلماسی دولت گذشته معرفی کنند و این در حالی بود که اجلاسیه‌های پیشین هر ساله رئیس جمهور وقت با احتمال نهایی شدن عضویت سفر را آغاز می‌کرد اما اجماع کشورهای عضو بر خلاف پیش‌بینی‌ها در دقیقه ۹۰ حاصل نمی‌شد.

بازسازی روابط منطقه‌ای

یکی از شعارهای اصلی رئیس جمهور در رقابت‌های انتخاباتی تأکید بر سیاست خارجی منطقه محور بود. همین تأکید به نحو قابل‌توجهی حتی بر روابط تنش‌آلود جاری میان ایران و بعضی کشورهای منطقه تأثیر گذاشت. برقراری مذاکرات میان تهران و ریاض در بغداد که می‌توانست تا حدود زیادی بر بهبود و توسعه روابط ایران و دیگر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس تأثیر بگذارد بی‌تأثیر از این رویکرد اعلامی نبود و تا همین جا بازخورد خود را در خبرهایی همچون اعلام تمایل اماراتی‌ها برای ارسال هیأتی دیپلماتیک به ایران با هدف بازسازی و بهبود روابط نشان داده است.

این در حالی است که سیاست خارجی دولت سیزدهم نه تنها از راهبرد مبتنی بر تقویت قدرت و نفوذ منطقه‌ای و حمایت از جبهه مقاومت پا پس نکشیده است بلکه در همین مدت نشان داده که قصد دارد یکی از نقش‌آفرینان جدی و اصلی در منطقه باشد و در رویدادهای محیط پیرامونی خود نه یک تماشاگر صرف بلکه عاملی تأثیرگذار باشد. رویکردی که خود را در دو تنش مهم رخ‌داده در محیط پیرامونی نخست در تحولات مرزی جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان که بر منافع ملی ایران تأثیر می‌گذاشت و بعد در جریان آنچه در افغانستان اتفاق افتاد و ایران در آن به عنوان یک مدیریت‌کننده بحران ظاهر شد، نشان داد. دیپلماسی منطقه‌ای ایران و تأکیدش بر توسعه تعاملات سیاسی منتهی به نتیجه افزایش تعاملات اقتصادی، نقطه اوج خود را در هفته گذشته و در جریان حضور فعال رئیس جمهور و هیأت همراهش در اجلاس سران اکو و انعقاد قرارداد سوآپ گاز میان دو کشور ترکمنستان و آذربایجان از مسیر ایران نشان داد.

بازگشت به مذاکره از موضع قدرت

دولت سیزدهم با فراهم آوردن این پیشینه به مذاکرات وین بازگشت و نشان داد که قصد ندارد از تعامل با غرب روگردان باشد اما بر عزتمندانه و هوشمند بودن آن در راستای استیفای حقوق و منافع ملی مصر است. این در حالی بود که تبلیغات گسترده طی ماه‌های گذشته بر این محور قرار داشت که مذاکره میان تیم جدید دیپلماسی ایران را بویژه با طرف‌های اروپایی امری از پیش شکست خورده توصیف کنند، اما بر خلاف این توصیف اندوخته دیپلماتیکی که دولت سیزدهم در مدت کمتر از صد روز برای وارد شدن به مذاکرات فراهم ساخت سبب شد که مذاکره‌کنندگان اگرچه با طمأنینه اما با آمادگی و قدرت به وین بازگردند. آنچه در خطوط پیشین پیرامون دیپلماسی عملگرا و معطوف به تقویت روابط منطقه‌ای مورد اشاره قرار گرفت از جمله مؤلفه‌های شکل دهنده به این قدرت بود.

دولت در سه ماهه نخست کار خود علاوه بر بازسازی و ارتقای سطح روابط با همسایگان به موفقیت‌هایی همچون افزایش تولید نفت و آزاد‌سازی بخشی از منابع ارزی بلوکه شده‌اش در خارج از کشور دست یافت. موفقیت‌هایی که به طرف‌های مذاکره نشان داد دولت جدید ایران قصد ندارد مسائل حیاتی کشور را معطل توافق با آنها نگاه دارد و از هر امکانی برای بی‌اثر ساختن تحریم‌ها بهره می‌گیرد.

تقویت انسجام داخلی به عنوان پشتوانه دیپلماسی

مرور کارنامه صد روزه نخست دولت سیزدهم نشان می‌دهد که دولت توانسته است از تغییرات مثبت در حوزه سیاست داخلی نیز پشتوانه‌ای قابل اتکا در عرصه بین‌المللی بسازد. حضور مقامات عالی دولت در میان مردم، حضور مؤثر و هدفمند رئیس جمهور و وزرا در سفرهای استانی از جمله اقداماتی بوده که در همین مدت توانسته در حد قابل توجهی بر ترمیم رابطه دولت-مردم و ارتقای سرمایه اجتماعی دولت تأثیر بگذارد. همچنان که اقدامات جدی دولت در مبارزه با رانت‌خواری و فساد از جمله اقداماتی بوده است که در همین مدت بر افزایش اعتماد اجتماعی مؤثر بوده است. روند صعودی که به رغم مواجه بودن با موجی از فضاسازی‌های منفی و سیاه‌نمایی‌های رسانه‌های معاند مواجه بوده است. صد روز نخست دولت رئیسی با در نظر گرفتن بسیاری از مؤلفه‌های صد روزه‌ای قابل دفاع است و این امیدواری را ایجاد می‌کند که دولت او در ادامه راه بتواند بر دیگر مسائل و مشکلات بر زمین مانده بخصوص در حوزه اقتصاد فائق آید.