ملکی: معنویت و اخلاق یک عنصر مهم در مسیر تربیت اسلامی هستند

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، پیش نشست همایش ملی تعلیم و تربیت در گام دوم انقلاب اسلام، با حضور رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی و جمعی از اساتید و کارشناسان شناخته شده این عرصه برگزار شد.

حسن ملکی، در ابتدای این جلسه، بر لزوم توجه به اخلاق تاکید کرد و گفت: موضوع معنویت و اخلاق در منظومه فکری دینی اسلامی محوریت دارد لذا نمی‌توان معنویت و اخلاق را هم ردیف سایر ابعاد فکری قرار داد. بر این اساس، در هر نقطه که یک دستور دینی وجود دارد، موضوع اخلاق آمیخته و روح حاکم بر آن بعد است. همانطور که مستحضر هستید هدف از آفرینش انسان عبودیت است، یعنی انسان برای این خلق شده است که در دنیا به مقام عبد بودن دست پیدا کند و این مقام یک مقام معنوی اخلاقی، و نه یک جایگاه سیاسی، اقتصادی و امثال اینها است. همانطور که در سوره ذاریات به آن اشاره شده است، می‌توان گفت که غایت آفرینش معنویت و اخلاق است.

ماموریت انبیاء الهی

وی ادامه داد: در این راستا، رسول الهی نیز، برای یک ماموریت مبعوث شده است. در واقع انبیاء برای یک ماموریت آمده‌اند که آن نیز ماهیت معنوی و اخلاقی دارد ضمن اینکه همه دستورات دینی در تمام زمینه‌ها به شرط همراهی با اخلاق الهی رستگاری می‌یابد لذا اگر یک سیاسی متقی نباشد نه خود را کمال می بخشد و نه جامعه را. بر همین مبنا، علمای اخلاق از تزکیه به گونه‌ای بحث می‌کنند که گویی هسته مرکزی اخلاق الهی است.

روح معنویت و اخلاق در اقتصاد، سیاست و ...

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، افزود: در آیات مربوط به جنگ و جهاد نیز، شاهد هستیم که باز هم مساله تقوا و اخلاق ذکر شده است. به عنوان مثال در آخرین آیه سوره آل عمران نیز خداوند بر این موضوع تاکید کرده ضمن اینکه ما آیات متعددی نیز داریم که نشان می‌دهد، معنویت و اخلاق موازی سیاست، اقتصاد، جنگ و جهاد، و دفاع نیست بلکه روح همه آنهاست و در بعد اجتماعی، سیاسی و ابعاد مختلف بر این موضوع تاکید شده است.

ملکی خاطر نشان کرد: خدای متعال در سوره مائده آیه دو، صحبت از تعاون و تعامل به میان آورده است و بر این موضوع تاکید کرده که این رفتار اجتماعی نیز با تقوا می‌تواند زینت پیدا کند. در منظومه فکری اسلامی، معنویت و اخلاق روح حاکم بر همه ابعاد منظومه فکری است یعنی منهای اخلاق هیچ بعدی از حیات بشر زنده نیست و طراوت معنوی و الهی ندارد. به نظر من منهای اخلاق هر بعدی از سیاست گرفته تا اقتصاد مرده است زیرا باعث تعالی و رشد انسان نمی‌شود.

وی تاکید کرد: بنابراین ما وقتی از مساله اخلاق و معنویت در بیانیه گام دوم سخن می‌گوییم، در این جغرافیای معنایی صحبت می‌کنیم، و این برداشت را از اخلاق و معنویت داریم که عرض کردم. در واقع ما این دیدگاه را به عنوان محوریت همه ساحت‌های زندگی و دستوراتی که خدای متعال برای اداره جامعه صادر فرموده است، مد نظر قرار می‌دهیم.

بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، نقشه راه آینده

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، بیانیه گام دوم را نقشه راه آینده خواند و گفت: من بیانیه گام دوم را، از این منظر مطالعه کردم تا ببینم سیمای معنویت و اخلاق در این بیانیه که منشور حرکت ما برای آینده است و به تعبیری نقشه حرکت ما برای آینده دور به شمار می‌رود، چگونه ترسیم شده است. در این روند، از بحث اخلاق، بعد توصیفی و تجویزی برداشت کردم البته ایشان چنین واژه‌هایی را به کار نبرده‌اند و من در برداشت خودم، احساس کردم در نقطه‌ای که این سند هشت ارزش فطری را مطرح می‌کند و می تواند از آنها به عنوان ثابتات فکری نام برد.

هشت ارزش اخلاقی

ملکی ادامه داد: این هشت ارزش، بالذات اخلاقی هستند و در وهله دوم می‌توان الهامات و برداشت‌های دیگری نیز از آن داشت. یکی از ارزش‌های به طور مشخص این بخش، ارزش معنویت است زیرا ایشان می‌فرمایند یکی از شعارهای جهانی انقلاب اسلامی، معنویت است، و این معنویت را به عنوان ارزش‌های فطری در این بیانیه نام می‌برند. مساله آزادی، اخلاق، معنویت، استقلال، عدالت، عزت و عقلانیت از دیگر مباحثی به شمار می‌رود که در این بخش نام برده شده است.

آزادی بیرونی محصول آزادگی درونی است

ملکی بیان کرد: در مفهوم آزادی دو بخش درونی و بیرونی وجود دارد لذا اگر آزادی درونی حاصل شود، آزادی بیرونی نیز، قابل تحقق هست. در واقع یک معنای عقلانیت نگهداری آدمی، از همه زشتی‌ها، انحرافات و گناهان است. بر همین مبنا، در منابع دینی ما انسان عاقل، گناه نمی‌کند زیرا عقل او را راهنمایی کرده و نگاه می‌دارد یا حداقل این است که فرد عاقل کمتر گناه می‌کند و این یک وجه عقل است که جنبه درونی دارد.

وی افزود: واژه عقل از عقال گرفته شده که کلمه‌ای عربی و به معنای وسیله‌ای است که پای حیوانی را با آن می‌بندند تا فرار نکند. بر این مبنا، عقل به معنای عاملی است که انسان را از زشتی‌ها، گناهان و انحراف نگاه می‌دارد و جنبه اخلاقی دارد به همین دلیل در مباحث اخلاقی علما به مساله عقل و اندیشه به مثابه نگهدارنده انسان، نگاه می‌کنند.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی تصریح کرد: یک بعد دیگر اخلاق، رهایی از تعلقات درونی است زیرا استقلال فرد، در گام نخست، از درون باید رخ دهد. بر این مبنا، باید وابستگی فرد به هوای درون انسان کم شود زیرا اگر استقلال درونی رخ ندهد امکان ندارد انسان در بیرون، و در بعدهای مختلف مستقل شود.

ملکی خاطر نشان کرد: مساله برادری به عنوان یکی دیگر از ارزش‌ها در بیانیه گام دوم مطرح شده است و در این راستا، باید گفت که ما یک اخوت درونی و یک اخوت بیرونی داریم. به نظر من اخوت درونی همان توازن بین قوای درونی انسان است که جز به وسیله تقوا به دست نمی‌آید. این آیه شریفه که بیان می‌کند: «مومنین با یکدیگر برادرند» نیز، بر همین مساله گواهی می‌دهد، زیرا کسی که مومن باشد جز به برادری فکر نمی‌‌کند، و در درونش اخوت بین قوای درون ایجاد شده است. اگر همه این موارد را، که در بیانیه گام دوم آمده، مد نظر قرار دهیم، می فهمیم که مساله اخلاق و معنویت ریشه در امور فطری و ذاتی دارد و وجه ممیز اخلاق الهی و سکولار نیز، در همین امر است زیرا اخلاق و معنویت سکولار ریشه در تحلیل‌های بشری دارد و بر محوریت عقل انسان مطرح می‌شود.

وی ادامه داد: حضرت آقا در بخشی از بیانیه گام دوم، یک سری توصیه‌های اخلاقی در ابعاد مختلف مطرح می‌کنند که باید به آن توجه کرد. به عنوان مثال معنویت و اخلاق را ایشان، بدون ابهام و به صورت مشخص بیان می‌کنند. بر مبنای صحبت‌های حضرت آقا، معنویت به معنای برجسته کردن ارزش‌های معنوی مانند اخلاص، ایمان، توکل و ... است یعنی اخلاق در بیانیه گام دوم فردی نیست و اخلاق اجتماعی و در گستره زندگی به شمار می‌رود. در این مسیر، اخلاق به معنای رعایت فضیلت‌هایی چون خیرخواهی، گذشت و ... است.

رئیس سازمان پژوهش تاکید کرد: در مساله مبارزه نیز، نکته جالب این است که، حضرت آقا به بعد اخلاقی عنایت دارند و می‌فرمایند دفاع همواره پس از حمله دشمن شکل می‌گیرد، زیرا مومنان هیچ وقت ابتدا به ساکن حمله نمی‌کنند و معمولا پس از حمله، دفاع می‌کنند. دفاع از مظلومان و مستضعفان یک اخلاق سیاسی و مبارزه‌ای است و بر این مبنا، این انقلاب نه بی رحم و نه منفعل و مردد است لذا ما وقتی این موارد را می‌بینیم، یک سیمای زیبایی از معنویت و اخلاق برای ما مطرح می شود، که قابل استفاده است.

دلالت های تربیت معنوی و اخلاقی و برنامه ریزی درسی

ملکی تصریح کرد: من دلالت‌های تربیت معنوی و اخلاقی را مطرح می‌کنم که در برنامه ریزی درسی می‌تواند، برای ما راهگشا باشد. در این راستا و برای تدوین برنامه درسی تربیت اخلاقی با رویکرد انقلابی و اسلامی لازم است که چند منبع به صورت دقیق مطالعه شود. یکی از این منابع اندیشه امام راحل و رهبر انقلاب اسلامی است که باید به صورت عمیق، مطالعه و تحلیل شود. بخش دیگر بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی است که باید تحلیل عمیقتری شود.

تربیت انقلابی باید در راستای آرمان‌های انقلاب اسلامی جهت دهی شود

وی ادامه داد: رویکرد مختلف تربیت اخلاقی به قصد بهره گیری از تجارب دیگران استفاده شود. همانطور که مستحضرید ما در تربیت اخلاقی رویکردهای مختلفی داریم که باید بررسی و تحلیل شود و از تجارب دیگران استفاده شود. ساحتی که در سند تحول بنیادین در پیوند با ساحت های دیگر بررسی شود.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی تصریح کرد: تربیت اخلاقی، باید در راستای آرمان‌های انقلاب اسلامی جهت دهی شود زیرا ما اگر بخواهیم دانش آموزان را تربیت انقلابی کنیم باید به آرمان‌ها متصل شویم، زیرا اگر متصل نشویم، از روحیه انقلابی حرف زدن به طنز شباهت دارد. ما باید واقعیت‌ها را به درستی بشناسیم تا به سوی آرمان‌ها راحت تر و بهتر حرکت کنیم.

ملکی تاکید کرد: نسبت تربیت اخلاقی با هر یک از برنامه‌های درسی، در این مسیر باید تحلیل شود و به طریق منطقی و قابل دفاع به جامعه علمی کشور ارائه شود. با توجه به اینکه هر درسی دارای ماهیتی خاص است، آن درس، باید شناخته شود و بعد تربیت اخلاقی و معنوی آن را، با ابعاد و محدودیت‌ها پیوند زد.

در بخش دیگری از این نشست حجت الاسلام مولایی نیز در این بخش گفت: همه کنش‌ها باید متاثر از اخلاق باشد خصوصا کنش حاکمان و سیاست سیاستگذاران و رویکرد کلی جمهوری اسلامی ایران باید متاثر از همین اخلاق و معنویت باشد زیرا اخلاق و معنویت امری فردی نیست . در واقع اخلاق بیشتر از اینکه امری فردی باشد، امری اجتماعی است و اخلاق اجتماعی مهمتر از اخلاق فردی است بنابراین آنچه که بیانیه مورد توجه قرار داده این است که اخلاق اجتماعی به موازات اخلاق فردی، باید رشد کند و رسالت سازمان پژوهش و دست اندر کاران امر تربیت این است که نسبت اخلاق را با همه حوزه‌های علم و تربیت بسنجند و در گذاره‌های علمی بگنجانند.

اخلاق دغدغه مهم بشری است

محمد حسنی، عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش و اندیشمند حوزه اخلاق، ضمن تشکر از صحبت‌های دکتر ملکی، گفت: در همه حوزه‌ها اخلاق در اولویت قرار دارد بنابراین ما باید یک فرا برنامه تربیت اخلاقی داشته باشیم؛ در واقع صحبت‌های دکتر ملکی، عصاره بحث من نیز هست.

وی افزود: در اهمیت تربیت اخلاقی هیچ تردیدی نیست و هیچکس با توجه و تمرکز بر تربیت اخلاقی مخالفتی ندارد. فیلسوفانی که صرفا بر کارکرد توزیع علم تاکید دارند، بسیار کم هستند و عموما اخلاق را یکی از دغدغه‌های مهم بشری می‌دانند. از آنجایی که جامعه ما دیندار است، در این مباحث باید نسبت بین تربیت دینی و اخلاقی را مورد توجه قرار دهیم و اصولا در این نسبت دو شکل از تربیت اخلاقی قابل تفکیک هستند که یکی شکل تربیت اخلاقی محاط و دیگری محیط است.

حسنی خاطر نشان کرد: در تربیت اخلاقی محاط، در اهداف صورتبندی شده‌ای که توسط شورای عالی آموزش و پرورش در سال 97 مصوب شده، بروز و ظهوری بسیار جدی دارد. از منظر این نوع تربیت اخلاقی شدن، محصول دین‌ورزی است زیرا راه و رسم و روشی که در این اهداف به ما القا می‌شود تنها از طریق درک و فهم، مفاهیم دینی رخ می‌دهد.

وی ادامه داد: ما آیات و روایات بسیاری داریم که در آن تاکید شده، ارزش‌های اخلاقی می‌تواند مستقل از دین باشد زیرا دین آنها را تاسیس نکرده بلکه تایید کرده است. اصل اساس ارزش‌های اخلاقی، عقلانی است و دینی خاص آن را تاسیس نکرده بلکه آن را تایید کرده و بر آن پافشاری می‌کند.

حسنی افزود: اخلاق مبنای زندگی اجتماعی است لذا ما باید تربیت اخلاقی را مقدم بدانیم و تربیت اخلاقی را باب ورود به دین ورزی کنیم و در واقع این هرم واژگون می‌شود و اخلاق ورزی را مقدم می‌داند زیرا اخلاق ما را در ساحت قانون و معنویت قرار می‌دهد بنابراین پیشنهاد من این است که اگر می‌خواهیم در سازمان پژوهش چنین رویکردی را دنبال کنیم حتما باید یک فراور نامه تدوین کنیم و تمام حوزه‌های یازده گانه نیز مد نظر قرار گیرد.

غایت انواع منظومه‌های تدوین شده، تربیت اخلاقی است

نرگس سجادیه، اندیشمند حوزه اخلاق، نیز در بخش دیگری از این جلسه، به رویکرد اسناد تحولی درباره تربیت اخلاقی، اشاره کرد و گفت: در برنامه درسی ملی، عرصه‌هایی که برای هدف گذاری انتخاب شده و شامل اخلاق، علم و عمل است، در برخی موارد دارای هم پوشانی‌های جدی است که به نظر می‌رسد بحث فعالیت در تربیت اخلاقی را دچار اشکال کند.

وی افزود: رابطه تربیت و تربیت اخلاقی در اسناد تحولی ما یک رابطه دو وجهی است و از سویی تربیت اخلاقی در تمام انواع تربیت در اولویت قرار گرفته است. در این باب گفته شده، غایت انواع منظومه‌های تدوین شده، همین تربیت اخلاقی است که اگر مد نظر قرار نگیرد، ما دچار نقض غرض شده‌ایم.

سجادیه ادامه داد: از سوی دیگر، و در مبانی دیگری نظیر مدرسه صالح، گفته شده که تربیت اخلاقی زمینه تحقق انواع تربیت است یعنی اگر بچه‌های ما در فضای غیر اخلاقی حضور پیدا کنند، این فضا مانع رسیدن به سایر انواع تربیت می‌شود زیرا انواع دیگر تربیت نیازمند تربیت اخلاقی هستند. من معتقدم که این دیدگاه بسیار هوشمندانه است و به ما بسیار می‌تواند کمک کند.

وی بیان کرد: مولفه‌های این عرصه را، در چهار محور فضیلت محوری و منش مداری، اتصال تربیت اخلاقی به حیات طیبه، موقعیت محوری و پالایشگری محیطی در اسناد تحولی، می‌توان دنبال کرد.

نباید صرفا بر ساختار تمرکز کنیم

حجت الاسلام حسن بوسلیکی بر لزوم توجه به جایگاه آتوریته، تاکید کرد و گفت: این موضوع که ما در آموزش و پرورش تا چه حد امکان استفاده از آتوریته را داریم، یک مبحث جهانی است. مساله این است که یک معلم صرفا به لحاظ اینکه بزرگسال است و متخصص به شمار می‌رود، در نگاه کودکان آتوریته دارد. پیاژه در بحث والدین این مبحث را مطرح می‌کند که حتی اگر والدین دستوری رفتار نکنند، در نگاه کودکان دارای آتوریته هستند اما سوال اصلی این است که ما در آموزش و پرورش چقدر برای استفاده از آتوریته اجازه داریم؟

وی افزود: با توجه به ارتباطات جهانی، ارزش‌ها در حال تغییر و به روز شدن هستند، ما باید به این مساله بیاندیشیم زیرا ممکن است در آینده، شاهد ارزش‌های متفاوتی باشیم لذا این سوال مطرح می‌شود که ما چقدر اجازه داریم ارزش‌های خودمان را به طرق مختلف به کودکان ارائه کنیم؟

حجت الاسلام حسن بوسلیکی، اندیشمند حوزه اخلاق خاطر نشان کرد: امروزه و بر اساس نقدی که وارد شده، برخی نظام‌های آموزشی معتقدند که نباید اساسا محتوا ارائه کرد و باید کاری انجام دهیم که خود کودک به این نتیجه دست پیدا کند که چه کاری خوب یا بد است. امروزه ارزش‌ها در ارتباطات بین‌المللی، در حال مقایسه شدن است و چه بسا مواردی که برای ما عادی است برای دیگران عجیب باشد و یا بالعکس. بنابراین ما در عرصه بین‌المللی گریزی جز بالانس کردن این ارزش‌ها نداریم.

وی ادامه داد: ما نمی‌توانیم نسبت به محتوا بی‌تفاوت باشیم و باید به نسل آینده کمک کنیم. به نظر من، ما در این مسیر، گریزی از مفهوم نداریم و صرفا نمی‌توانیم بر ساختار تمرکز کنیم. ایده من نیز این است که ما در دوره ابتدایی باید با عناصر محتوایی آموزش و تربیت اخلاقی را شروع کنیم یعنی خیلی روشن راز داری، امانت داری، صداقت و ... را به کودک بیاموزیم و این شیب در دوره متوسطه به سمت مباحث ساختاری و فرمی حرکت کند.

حجت الاسلام حسن بوسلیکی بیان کرد: من معتقدم که ما یک سری اصول اخلاق ورزیده را در دوره ابتدایی باید مد نظر دهیم که کاملا مطلق هستند و قید و قیود ندارند. مواردی مانند راست گویی، قانون گرایی باید در دوره ابتدایی و با زبان کودک آموزش داده شود اما در مقطع متوسطه می‌توان به راز داری و غیره که اندکی قیود می‌خورد بپردازیم و در دستور کار قرار دهیم.

محمود نوذری، عضو هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، نیز در ادامه این جلسه گفت: آنچه که امروز ما کم داریم، یک الگوی آموزشی است که بتواند اهداف مد نظر را محقق کند یعنی الگوی تربیت انسان در چارچوب دین باید مد نظر قرار دهد بنابراین عدم توجه به این امر باعث تکرار دوره‌های گذشته می‌شود.

وی افزود: تربیت اخلاقی گام دوم برای بیداری قلب است زیرا قلب در دوران طفولیت جز با اخلاق بیدار نمی‌شود.

اخلاق اسلامی بر پایه اعتقادات دینی و اسلامی تاسیس شده است

ملکی در بخش پایانی این جلسه به جمع بندی مباحث مطرح شده، پرداخت و گفت: به نظر من چند دیدگاه تربیت اخلاقی در این جلسه طرح شد که تفاوت‌هایی اساسی نیز داشت. این تفاوت‌ها ایرادی ندارد و این همایش نیز در راستای دریافت و استفاده از همین دیدگاه‌ها برگزار شده است.

وی به تحلیل دیدگاه‌های مطرح شده پرداخت و افزود: در نقد صحبت‌های دکتر حسنی، باید گفت که چطور می‌شود که دینی با تلقی خاص از انسان، فطرت و نگرش خاصی که به هستی شناسی دارد و در جهت دهی به نگرش اخلاقی هستند، و چنین دین کاملی در اخلاق موسس نباشد؟ به همین دلیل در کتب اخلاقی ما بیان شده، که اخلاق اسلامی بر پایه اعتقادات دینی و اسلامی تاسیس شده است.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی درباره مباحث مطرح شده از سوی خانم دکتر سجادیه گفت: در مباحث ایشان، سخن از اخلاق پیشین و پسینی مطرح شد که جای تامل دارد زیرا اگر مراقبت مفهومی لازم را نداشته باشیم، ممکن است سوء برداشت‌هایی شود. اگر منظور شما این است که وقتی اسلام آمد برخی از اخلاقیات را تایید کرد و از این زاویه اخلاق را پیشینی تعبیر کردید، درست است زیرا آن نوع از اخلاقیات مربوط به انسانیت است و از آنجایی که دین ما دین انسانیت است، مورد تایید قرار گرفتند.

ملکی ادامه داد: در صدر اسلام، پیامبر اکرم، بر مبنای وحی الهی برخی از اخلاقیات را تایید کرد اما باید توجه کرد که هر چیزی تایید نشد و برخی موارد در آن دوران رد شدند لذا مشخص می‌شود که اسلام در بعد اخلاقی، اموری که انسانی هستند، را تایید می‌کند و آنچه که به صلاح نیست را نیز، رد می‌کند پس موضع متفاوتی را در بحث پیشینی بودن باید مد نظر قرار دهیم زیرا اگر تفکیک درست نکنیم، ممکن است باعث سوء برداشت شود.

وی بیان کرد: من معتقد به اخلاق اسلامی هستم که در بیانیه گام دوم سیمای خاصی از آن تدوین شده است و معتقدم که اخلاق مبتنی بر دین سیمای دیگری دارد و متفاوت از اخلاق سکولار و سایر مکاتب به شمار می‌رود.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی خاطرنشان کرد: من واژه فرا برنامه را از منظر برنامه درسی مناسب نمی‌دانم زیرا نیازی به واژه «فرا» نیستیم. ما نیازمند برنامه درسی تربیت اخلاقی هستیم و وقتی این برنامه درست و همه جانبه طراحی شود، ماهیت فرا برنامه‌ای را خواهد داشت اما لزومی بر تاکید آن نیست. در این مسیر، تربیت اخلاقی بستگی به رویکرد دارد و رویکرد مورد نظر نیز باید متناسب با فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی ما باشد.