خرمشهر را خدا در سوم خرداد ۱۳۶۱ آزاد کرد

آخرین روز شهریور ماه ۱۳۵۹ رژیم بعث با تمام امکانات نظامی و حامیان جهانیش به ایران حمله کرد. در نخستین گام پیاده نظام ارتش عراق به سمت خرمشهر حرکت کرد. در این هنگام رسانه‌های عراق خبر از تصرف یک روزه خرمشهر توسط ارتش بعث می‌دادند. در ایران اما به جای صدای زنگ مدارس در روز اول مهر، صدای آژیر قرمز به گوش می‌رسید. امام خمینی (ره) سخنرانی خود به مناسبت بازگشایی مدارس را به موضوع تجاوز نظامی صدام به ایران تغییر داد و مردم را جبهه‌های حق علیه باطل فراخواند.

نیروهای ارتش عراق در ابتدای ورود به شلمچه با مقاومت مردم خرمشهر رو به رو شدند و شهری که قرار بود یک روزه به تصرف نیروهای عراقی در آید پس از ۳۴ روز مقاومت و مبارزه تن به تن، به دست عراق افتاد. در این بین بوی خیانت بنی صدر که فرماندهی کل قوا را برعهده داشت نیز به مشام می‌رسید. وی در حالی که ارتش عراق در حال پیشروی به سمت آبادان بود از ارسال هرگونه تجهیزات و نیرو به خرمشهر خود داری می‌کرد از همین رو مردم محلی خرمشهر با دست خالی و با سلاح‌های سرد در برابر دشمن ایستادگی و مقاومت کردند.

قصه تلخ بود اما سقوط خرمشهر پایان ماجرا نبود و نیروهای مسلح ایران بعد از گذشت ۵۷۶ روز پس از سقوط خرمشهر، در حال برنامه‌ریزی برای پیشرفته‌ترین عملیات نظامی ایران در جنگ با عراق بودند و نهایتاً عملیات بیت‌المقدس در چهار محور اصلی در بامداد ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ و با رمز "یا علی بن ابی طالب" آغاز شد. در این عملیات برای اولین بار ارتش و سپاه پاسداران جمهوری اسلامی به هم پیوستند.

در گام اول عملیات بیت‌المقدس قرارگاه‌های فتح، نصر و قدس در محورهای شمالی، میانی و جنوبی از طریق رودخانه کارون با تکیه بر تک پشتیبانی و قافل‌گیری نیروهای دشمن، در حال پیش روی به سمت مرز شلمچه بودند. ظرف ۵ روز، جنوب رود خانه کرخه به تصرف نیروهای قرارگاه قدس درآمد و از طرف دیگر نیروهای قرار گاه فتح و نصر نیز از جاده اهواز - خرمشهر به نزدیکی‌های مرز شلمچه رسیدند و توسط لشکر مکانیزه ۲۷ محمد رسول‌الله خرمشهر محاصره شدند.

در مرحله دوم، آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز - خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز مأموریت پیدا کرد تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کند و آن را گسترش دهد. شروع رسمی مرحله دوم عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان‌های قرارگاه نصر نیز با اندکی تأخیر و تحمل فشارهای ارتش عراق، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح متحد شدند.

فرماندهی ارتش عراق با مشاهده پیشروی نیروهای ایرانی به طرف مرز، لشکرهای ۵ و ۶ خود را عقب کشاند. این عقب‌نشینی با دو هدف انجام شد؛ نخست جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها و دوم تقویت هر چه بیشتر خطوط پدافندی شهرهای بصره و خرمشهر. در پی این عقب‌نشینی که از ساعات اولیه روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۶۱ آغاز شده بود، نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای عراقی، تعدادی از آن‌ها را که از قافله عقب مانده بودند به اسارت خود درآوردند و در نتیجه جاده اهواز - خرمشهر و نیز مناطقی مانند جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.

مرحله سوم عملیات با شتاب بیشتری انجام شد. به نظر می‌رسید شتاب دشمن در عقب‌نشینی به منظور جلوگیری از خسارات و تلفات بیشتر باشد؛ به همین دلیل این مرحله از عملیات با هدف آزادسازی خرمشهر و با به کارگیری دو قرارگاه فتح و نصر طرح‌ریزی شد و در ساعت ۲۲ روز ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۱ به اجرا درآمد.

حضور نیروهای دشمن در منطقه شلمچه و همچنین خستگی نیروهای خودی مانع از پیشروی اساسی در این مرحله شد و به همین دلیل نیروهای ایرانی پس از مقداری پیشروی، در سه کیلومتری شلمچه مستقر شدند.

اگرچه در این مرحله، اهداف مورد نظر به طور کامل تأمین نشد اما تعداد بسیار زیادی از نیروهای عراقی منهدم شدند و اطلاعاتی از چگونگی آرایش دشمن به دست آمد که مقدمه مرحله چهارم عملیات و فتح خرمشهر بود.

مرحله چهارم و آخر عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ روز یکم خرداد ۱۳۶۱ با هدف تلاش برای آزادی‌سازی خرمشهر آغاز شد. در برابر پیشروی سریع ارتش ایران، نیروهای عراقی دچار وحشت و سرگردانی شدند و نتوانستند واکنش مناسبی را از خود نشان دهند. ارتباط یگان‌های عراقی با یکدیگر قطع شد و در پی عقب‌نشینی نیروهای بعثی از خرمشهر، بخشی از یگان‌های ارتش عراق از هم پاشید. در روز ۲ خرداد هجوم نیروهای مسلح ایران موفقیت‌آمیز بود و سرانجام قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، دست یافت. تعداد اسرای عراقی در این روز از ۲۸۳۰ نفر تجاوز کرد و یگان‌هایی از ارتش عراق که در فاصله میان نهر عرایض و شلمچه مستقر بودند توسط نیروهای ایرانی منهدم شدند.

با وجود حضور گسترده هواپیماهای جنگنده عراقی در آسمان منطقه، نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی از یگان‌های نیروی زمینی، در عملیات بیت‌المقدس حضوری موفق داشت و با بمباران پل شناور عراقی‌ها بر روی اروندرود و مناطق تجمع آنان در آن سوی رودخانه، نقش مهمی در آزادسازی خرمشهر ایفا کردند. در انتهای روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا نیروها با ورود به شهر، آن را از نیروهای عراقی پاک کنند. در ساعت ۳ بامداد ۳ خرداد، واحدهایی از نیروهای مسلح ایران به آن سوی رودخانه وارد شدند.

معدودی از نیروهای عراقی با استفاده از تاریکی شب بوسیله قایق اقدام به عقب‌نشینی کردند که تعدادی از این قایق‌ها توسط تکاوران نیروی دریایی ارتش مورد هدف قرار گرفت و سرنشینان آن غرق شدند. نیروهای عراقی از ساعت سه و ۵۰ دقیقه بامداد تا ۱۲ و نیم بعد از ظهر روز همان روز از سمت شلمچه ۳ بار اقدام به پاتک کردند و تلاش کردند تا از طریق جاده شلمچه - خرمشهر، حلقه محاصره را بشکنند، اما هر بار با پایداری نیروهای ایرانی مواجه شدند و عقب‌نشینی کردند.

در ساعت ۱۱ صبح روز ۳ خرداد در حالی که درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیروهای عراقی در شمال نهر خین جریان داشت، نیروهای ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. نیروهای ارتش عراق مستقر در ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند در مقابل هجوم نیروهای ایرانی دست به مقاومت زدند که با ورود نیروهای مسلح ایران، این مقاومت نیز در هم شکسته شد.

در ساعت ۱۲ گروهی دیگر از قوای ایرانی از سمت شمال و شرق وارد شهر شدند و نیروهای عراقی که ۲۴ ساعت در محاصره کامل قرار داشتند، راهی جز اسارت یا فرار یا کشته شدن نداشتند. به همین دلیل واحدهای عراقی گروه گروه به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند. در ساعت ۲ بعد از ظهر، خرمشهر به‌طور کامل آزاد شد و پرچم ایران برفراز مسجد جامع و پل تخریب شده خرمشهر به اهتزاز درآمد. بدین ترتیب این شهر که پس از ۳۴ روز پایداری و مقاومت در ۴ آبان ۱۳۵۹ به اشغال ارتش عراق درآمده بود، پس از ۵۷۸ روز اشغال، آزاد شد.