در بحران کرونا خانواده به محلی با کاربری چندگانه تبدیل شده است

شیوع ویروس کووید۱۹ و اعلام رسمی آن از ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ باعث شد تا آخرین سال قرن را با این ویروس شروع کنیم. شاید در ابتدا باور این موضوع که بتوانیم با این شرایط کنار بیاییم سخت بود، ولی این ویروس باعث تغییر در سبک زندگی ایرانیان شد. اقدامات قرنطینه و برنامه شکست کرونا با شعار «درخانه بمانیم» آغاز شد و شروع به فرهنگ‌سازی کرد. دانش آموزان و دانشجویان با ورود به فضای مجازی آموزش‌های خود را با شیوه جدیدی آغاز کرده و خانواده ها نقش های جدیدی را تجربه کردند. اکنون با ورود به سال ۱۴۰۰ به پای صحبت های ایرج مختارنیا، روانشناسی بالینی دانشگاه شهید بهشتی، خانواده درمانگر، مشاور دبیرستان رازی و دبیرستان علامه حلی ۹ در منطقه۱۷، نشستیم تا چالش ها و راهکارهای این ویروس همه گیر را در سالی که گذشت ارزیابی کنیم.

ایرج مختارنیا در گفت‌وگو با پانا گفت:«شیوع ویروس کووید۱۹، باعث تغییر در سبک زندگی ایرانیان شد، مدارس برنامه های آموزشی و تربیتی خود را به صورت مجازی برگزار کردند؛ در این میان، خانواده ها بیشترین نقش را در کنترل این وضعیت داشتند بنابراین روابط واقعی بین فردی (نه مجازی) فرزندان صرفا به خانواده، والدین و همشهریان محدود شد. در این میان خانواده محلی با کاربری چندگانه تبدیل شد و هر یک از اعضای خانواده به ویژه والدین نقش های اضافه تری بر عهده گرفتند، خانه محلی برای آموزش و پرورش، کسب و کار یا دورکاری والدین، گذران اوقات فراغت و حتی به یک بیمارستان برای مراقبت از بیماران تبدیل شد؛ در نتیجه خانواده بیش از سایر نهادها تحت تاثیر کرونا قرار گرفت و شاید بتوان گفت بیشترین فشار و تنش را در این دوران تجربه کرد. والدین به خصوص مادر ایرانی در برابر چالش مدرسه بودن خانه، نقش های مختلفی مانند همیار معلم، معاون و گاه نیز نقش خود دانش آموز را برای انجام تکالیف و امتحانات انتخاب کرد، چنین نقش هایی در کنار نقش های والدی، ناگهانی و بدون آموزش و مدیریت بحران قبلی اتفاق افتاد. در این بین خانواده هایی کارآمد عمل کردند که در برابر فشارها و تنش های همه گیری کرونا تاب آور بودند و در برابر آن شکست نخوردند.»

قرنطینه خانوادگی، اثرات روانی منفی روی استرس و اضطراب خانواده‌ها گذاشته است

وی ادامه داد:«کاهش پویایی و روابط اجتماعی در این دوران بر سلامت روانی اعضای خانواده به خصوص فرزندان تاثیر منفی گذاشت و ابتلا به کرونا و مرگ آشنایان استرس مضاعف و وحشت شدیدی بین افراد خانواده ایجاد کرد. نتایج حاصل از پژوهش های دوران کرونا در جوامع مختلف نشان می دهد که بیش از یک سوم از مردم علائم مربوط به استرس یا اضطراب را در واکنش به کرونا تجربه کرده اند و قرنطینه خانوادگی، اثرات روانی منفی روی استرس و اضطراب والدین و فرزندان گذاشته است. بنابراین انطباق و سازگاری با استرس یکی از مهمترین مسائلی است که خانواده و فرزندان درگیر آن بودند. همگی می دانیم که تجربه استرس باعث عملکرد مثبت نیز می شود؛ به این معنی که استرس باعث رعایت دستورالعمل های بهداشتی از طرف افراد می شود و وجود آن برای انطباق با موقعیت همه گیری کرونا ضروری است. اما اگر این استرس باعث واکنش افراطی در افراد شود و عملکردهای زندگی آنها را مختل کرده و به رفع نیازهای ارتباطی، عاطفی، مالی و روزمره افراد آسیب بزند، نیازمند حمایت و کمک برای مدیریت استرس است؛ افراد می توانند در صورت تجربه این شرایط از حضور مشاوران و روان شناسان برای مدیریت استرس استفاده کنند.»

مختارنیا بیان کرد:«اختلاف نظرات، چالش دیگری است که خانواده ها در دوران همه گیری کرونا با آن مواجه بودند. درست است که کنار هم بودن در خانواده می تواند لحظات خوبی برای اعضا فراهم کند، اما اختلاف نظرات و تعارضات در روابط خانوادگی در زمان کنار هم بودن اجتناب ناپذیر و حتی به‌هنجار است؛ بنابراین وجود تعارضات نشانه آسیب تلقی نمی شود، ولی عدم حل و فصل اختلاف نظرات و تبدیل اختلاف نظرات به خشونت­‌های فیزیکی، هیجانی و کلامی یک آسیب محسوب می شود.»

باید سواد رسانه ای والدین به‌طور حرفه‌ای ارتقا یابد تا دچار درماندگی در نظارت بر فرزندان نشوند

این روانشناس تاکید کرد:« از بین اختلافات نظرات والدین با فرزندان در این دوران یکی از مسائل رایج و مهم، استفاده از فضای مجازی است که روابط والد- فرزند را تحت تاثیر قرار می دهد. والدینی که پیش از این سعی داشتند استفاده از فضای مجازی را برای مقابله با افت تحصیلی فرزندان و آسیب های دیگر آن مدیریت و محدود کنند، اما در همه گیری کرونا فضای مجازی یک کارکرد مهم تحصیلی برای فرزندان پیدا کرد، در نتیجه والدین را بیشتر دچار تناقض و تضاد کرد تا بهترین شیوه برای مدیریت فضای مجازی در این دوران را پیدا کنند. مطالعات نشان می دهند که سواد رسانه ای در سطح متوسط برای والدین کافی نیست و باید این سواد به سطح حرفه ای ارتقا پیدا کند تا والدین درباره میزان و چگونگی استفاده از اینترنت در فرزندان نظارت کارآمدی داشته باشند و احساس درماندگی نکرده و روابط والد-فرزند پر تنش نشود. اعتیاد به اینترنت مانع رشد شخصی، خانوادگی و حتی جامعه خواهد شد، بنابراین تمام نهادهای جامعه هم باید به فکر مدیریت و برنامه ریزی بهینه در فضای مجازی را داشته باشند.»

مختارنیا خاطرنشان کرد: «در زمان وقوع بحران، سبک زندگی افراد دچار تغییراتی می شود خانواده نیز از این امر مستثنی نیست. به طوری که خانواده، تعادل حیاتی خود را از دست می دهد. در این زمان تاب آوری کمک می کند تا خانواده به تعادل قبلی خود بازگردد. خانواده به عنوان یک واحد منسجم با وجود تهدید، فشار روانی و تعارض اگر همچنان به کارکرد خود ادامه دهد نشانه ای از تاب آوری و برگشت خانواده به تعادل خواهد بود. انجام نقش ها و وظایف اعضا، حل مشکلات، تعامل و ارتباط با یکدیگر، توجه به نیازها و علایق اعضا از جمله کارکردهای خانواده هستند که برای برگشت خانواده به تعادل باید مورد توجه قرار گیرد.»

این مشاور مدرسه تاکید کرد:«فرزندان راهبرد مقابله ای مناسب و کارآمدی در برابر مشکلات ندارند، والدین با شنیدن مشکلات آنها می توانند راهکارهای جایگزین و مناسب تری ارائه دهند. تاب آوری هنگامی تقویت می شود که روابط مراقبتی و حمایتی در داخل و خارج از خانواده مانند مدرسه و خویشاوندان ایجاد شود. علاوه براین والدین می توانند شرایطی ایجاد کنند که در کنار همدیگر به فعالیت های سرگرم کننده مانند ورزش کردن در خانه، مشارکت در کارهای فرهنگی و هنری لحظات بهتری برای خانواده بسازند.

مختارنیا در پایان یادآور شد:«به طور کل پذیرش نقش های سایر نهادهای جامعه در دل خانواده و انطباق آنها با شرایط بوجود آمده ناشی از کرونا نشان داد که خانواده ایرانی به عنوان مهمترین نهاد در مدیریت بحران جامعه در این دوران ایفای نقش کرد، سرمایه گذاری بر توانمندسازی خانواده‌ها قطعا اثرات مثبتی برای مقاومت در برابر آسیب های اجتماعی اکنون و احتمالی در آینده که ناشی از کرونا بروز پیدا می­‌کند به دنبال خواهد داشت.»