از آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری تا ناهنجاری‌های چهارشنبه‌سوزی
شیراز(پانا)- آخرین چهارشنبه سال با الگوبرداری از نیاکان ایرانی، هزاران سال است که با چرخش نسل به نسل در حال برگزاری است، اما در این چند سال اخیر با بوجود آمدن تغییراتی در این آیین، این رسم به یکی از ناهنجاری‌های اجتماعی تبدیل شده و هرساله شاهد بروز حوادث ناگواری در این شب هستیم، اما چطور یک آیین دیرینه به یک آسیب تبدیل شده است و ریشه این آیین از کجاست؟
یکی از اُدبا و فرهنگ شناسان در مورد آداب و رسوم چهارشنبه سوری در گفت‌وگو با پانا گفت: «ایرانیان از گذشته‌های دیرین که قدمت آن به چند هزار سال می‌رسد، جشن‌های گوناگونی داشته‌اند که چهارشنبه‌سوری یکی از آنهاست.»
سید محمدهادی حسینی اضافه کرد: «سور به معنای جشن است و به نی و نایی که در آن نواخته می‌شده، سورنا یا سرنا می‌گفتند؛ افزون بر این در آیین زرتشت، آتش نمادی از پاکی و با نور اهورا مزدا یا آفریدگار پیوند دارد. بنابراین در شب چهارشنبه پایانی سال سور ایرانیان با آتش و شادمانی و پایکوبی همراه بوده‌است که تاکنون نیز ادامه دارد.»
او با ابراز تاسف اظهار کرد: «کسانی که از ژرفای فرهنگ ایرانی بی‌خبر هستند در آغاز، این گونه جشن‌ها را به رسمیت نشناختند و حتی برای نفی آن کوشیدند. ولی از آن روی که ریشه فرهنگ در اعماق تاریخ و جان و دل مردم جای دارد، بزرگداشت این روز احیا شد.»
حسینی افزود: «از آنجا که برای آن سور تاریخی برنامه‌ای تعریف و ارائه نشد، با ناهنجاری‌ها و البته سوداگری سودجویان اقتصادی همراه بودیم و این آیین کهن چند سالی است که با معضلات دشواری رو به رو شده است.»
این ادیب با تاکید بر اینکه باید ریشه‌های کهن تاریخی و فرهنگی آیین‌ها از سوی متولیان فرهنگ برای عموم بیان شود، گفت: «باید به مردم ما فضائلی که در ریشه تمدن ایرانی و اسلامی است آموزش داده شود و در گرامیداشت جشن‌های ایرانی از اهرم طرد و تکفیر استفاده نشود.»
یکی دیگر از هنرمندان و فرهنگ‌‌پژوهان در مورد پیشینه تاریخی آیین چهارشنبه سوری نیز به پانا گفت: «پیشینه آیین چهارشنبه سوری به دو روایت اسطوره‌ای و تاریخی بر می‌گردد.»
به گفته علی ثابت روایت اسطوره‌ای اشاره دارد به داستان سیاوش و به سلامت رد شدن او از آتش و اثبات بی گناهیش که مردم هر سال در سالروز آن اتفاق یعنی آخرین سه شنبه سال، به پاس پاکی و سلامتی سیاوش این روز را جشن می‌گرفتند. در روایت تاریخی نیز جشن‌های آیینی در نزدیکی های عید نوروز در دو قالب انجام می گرفت. یکی جشن موتا به معنی مردگان که یک هفته قبل از عید شروع می شد و مردم خانه‌ها را تمیز و با عطر و عود خوشبو می‌کردند و در خانه‌ها نقل و نبات و شیرینی و میوه می‌گذاشتند و روی پشت بام‌ها آتش می‌افروختند و معتقد بودند که در این یک هفته ارواح درگذشتگان به خانواده و اقوام شان سر می‌زنند که البته این آیین با گذشت زمان و تغییر دین و مذهب تغییراتی داشته است. دیگری جشن نوروز یا جشن زندگان بود که همگی ریشه در باورهای کهن ما دارند.
او علت ناهنجاری‌هایی که در سال‌های اخیر به اسم چهارشنبه سوری اتفاق می‌افتد را عدم برنامه‌ریزی مناسب دانست و اظهار کرد: «گاردگیری و جبهه‌گیری عده‌ای در مقابل آیین‌های قدیمی باعث می‌شود افراد درون جامعه و خصوصا جوانان به آن واکنش نشان دهند و حتی به بیراهه بروند.»
او بیان کرد: «احترام به آیین‌ها و اعتقاد مردم یک جامعه، باعث می‌شود که این آیین و رسوم‌ها بهتر و زیباتر اجرا شوند.»
ثابت معتقد است: «معرفی درست آیین و رسوم های جامعه از سن پایین و تبیین هدف از آیین‌ها به عنوان جشن و مراسم شادی‌آور و آموزش شیوه‌های درست اجرایی باعث می‌شود. اگر این امور به سمت و سوی خوبی پیش‌رود، همراهی دو جریان مسئولان و اندیشه‌ورزان و محققان و پژوهشگران می‌تواند در شکل‌گیری این اتفاق سهیم و دخیل باشد.»
به گفته حیدرپور یکی از هنرمندان و فعالان در حوزه آداب ورسوم فرهنگی، «تمامی آیین‌ها و یادمان‌هایی که مردم ایران در هنگامه‌های گوناگون بر پا می‌کردند و بخشی از آنها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار شده است، با منش، اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته بود و در همه آنها، اعتقاد به پروردگار، امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و افزایش شور و نشاط و شادی در قالب نمادها، نمایش‌ها و آیین‌های گوناگون گنجانده شده بود.»
حیدرپور اضافه کرد:«در گذشته رسم بر این بود که اقوام و آشنایان دور هم جمع می‌شدند و آخرین دانه‌های گیاهی را که از ذخیره زمستان باقی‌مانده بود نظیر تخمه کدو، تخمه هندوانه، پسته، فندق، گندم و شاهدانه، بادام و تخمه خربزه را روی آتش بو می‌دادند و با نمک می‌خوردند. نیاکان ما معتقد بودند که خوردن این معجون باعث مهربان‌ترشدن افراد و دورشدن بدی‌ها از آنها می‌شود.»
او با اظهار اینکه در کنار افروختن آتش و پریدن از روی آن، آیین‌های دیگری نیز در نقاط مختلف ایران انجام می‌شده است گفت: «برخی خانواده‌ها درست در روز بعد از چهارشنبه‌سوری، شروع به خانه‌تکانی می‌کنند و در شهر شیراز، مردم در این روز آش رشته می‌پزند.»
این هنرمند افزود: «قاشق زنی، فال حافظ، آجیل مشکل‌گشا، آب پاشی و آب بازی از دیگر رسوم چهارشنبه سوری در نقاط مختلف کشور بوده است.»
نادیده گرفتن پیشینه تاریخی رسوم باعث وجود بدعت‌های جدید در سنت‌ها و آیین می‌شود
حیدر پور ادامه داد: «یکی از رسم‌هایی که اخیرا جای خود را در مراسم چهارشنبه سوری باز کرده است، فرستادن بالن آرزوها به آسمان است که ریشه در فرهنگ ما ندارد. افراد با روشن‌کردن این بالن‌ها و فرستادن آن به آسمان، آرزو می‌کنند. در حالی‌که اجرای سنت‌های قدیم باید در شرایطی برگزار شود که به اصل آن خدشه وارد نشود، اما متاسفانه برخی از افراد با به کارگیری موادی که علاوه بر آلودگی صوتی، خطرات جانی را نیز به همراه دارد و خاطرات این شب را تیره می‌کند.»
او بیان کرد: «بهتر است بگوییم، کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش، سلامتی مردم را هدف می گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده اند.»
این فعال حوزه آداب و رسوم فرهنگی گفت: «طبق رسم دیرینه، در شب چهارشنبه آخر سال کوچک‌ترها به دیدار بزرگ‌ترها می‌روند تا این شب را در کنار هم خوش بگذرانند. با تاریکی هوا، مردم هیزم‌ها را به آتش می‌کشند و همه افرادی که دور آتش جمع شده‌اند، از زن و مرد و پیر و جوان، با خواندن «سرخی تو از من، زردی من از تو»، از روی آن می‌پرند تا زردی و ضعف و بیماری و غم را به آتش بدهند و از خود دور کنند و سلامتی و شادی و سرخی را از آتش بگیرند.»
او تاکید کرد: «آتش بازی از رسم‌های جذاب هنگام آتش‌افروزی به شمار می‌رود که امروزه شکل افراطی به خود گرفته و سایر برنامه‌های سنتی شب چهارشنبه‌سوری را تحت‌الشعاع قرار داده است. با گذشت سال‌ها هنوز مشخص نیست که آتش‌بازی به شکل استفاده از انواع فشفشه، ترقه و بمب های دست ساز، از چه زمانی وارد جشن چهارشنبه سوری شد.»
رییس روابط عمومی اورژانس شیراز در مورد چهارشنبه سوری های چند سال اخیر نیز اظهار کرد: «متاسفانه چند سالی است که مراسم چهارشنبه سوری با پیرایه های خرافی، دستخوش تغییراتی شده و هر ساله در روزهای پایانی سال باعث بروز اتفاقات همراه با خسارات جانی و مالی، موجبات نگرانی خانواده ها را فراهم می سازد.»
همتی ادامه داد: «هر سال در آستانه ایام نوروز، شاهد گزارش‌های زیادی از نقص عضو افراد از جمله نابینایی دائم، قطع دست و پا و انگشتان، سوختگی اعضای بدن و مرگ های فجیع هستیم که فقط در اثر یک لحظه غفلت رخ می دهد.»
مدیرعامل سازمان آتش نشانی فارس با بیان اینکه در سال های اخیر کلمه چهارشنبه‌سوزی جایگزین چهارشنبه‌سوری شده است گفت: «متاسفانه چهارشنبه سوری در سال‌های اخیر دچار تغییر و تحولاتی شده است و امروزه شاهد استفاده از مواد منفجره و صداهای وحشتناک انفجار در گوشه‌وکنار شهر هستیم.»
هادی قانع اضافه کرد: «به‌غیر از سوزاندن کاغذ و زباله به‌جای بوته و چوب که زحمت مضاعفی را برای پاکبانان به وجود می‌آورد؛ صداهای مهیبی از انفجار مواد محترقه شنیده می‌شود که علاوه بر ایجاد آلودگی صوتی، آسیب‌های جسمی زیادی به مردم وارد می‌کند.»
قانع افزود: «در سال ۹۸ به علت شیوع بیماری کرونا و بارندگی تعداد ماموریت های آتش نشانی در چهارشنبه آخر سال ۳۰ ماموریت بود که دلخراش ترین آنها مربوط به انفجار یک بمب دست ساز در دستان یک نوجوان و قطع شدن انگشتان او بود.»
او با ابراز امیدواری گفت:«با آموزش صحیح و فرهنگ‌سازی و آگاه کردن نوجوانان و جوانان با خطرات ناشی از آتش بازی و خصوصا استفاده از بمب‌های دست ساز، می‌توان این آمار را سال به سال کمتر کرد.»
قانع ادامه داد: «بیشترین خطراتی که در چهارشنبه سوری در کمین خانواده‌ها و نوجوانان است، عدم کنترل هیجانات و انجام کارهای غیر متعارف است که این امر حتی از سوی کسانی که سن بالایی دارند هم قابل مشاهده است.»
اساتید و جامعه شناسان اجتماعی نیز بر این باورند از آنجا که آموزش‌پذیری افراد در نهاد خانواده به عنوان اولین نهاد اجتماعی رخ می‌دهد و نحوه درست مواجهه با جامعه در بستر خانواده آموزش داده می شود.
رقیه خسروی، جامعه شناس اجتماعی و استاد دانشگاه شیراز دومین نهاد اجتماعی را سیستم آموزشی، شامل مدرسه، دانشگاه و نهادهای مشابه دانست و گفت: «در این نهاد افراد رفتارهای به‌هنجار را آموزش می‌بینند. علاوه بر آنها نهادهای فرهنگی، پلیس کنترل اجتماعی و سازمان های دیگری ایفای نقش دارند.»
این جامعه شناس اجتماعی چهارشنبه سوری را جشن یک آیین تاریخی و فرهنگی عنوان کرد و افزود: «نهادهای مختلف در مورد این موضوع، بهنجار یا نابهنجار بودن آن، بود و نبود آن، هیچ کاری انجام نداده‌اند. تنها با نزدیک شدن به نوروز نگرانی‌هایی در خانواده و جامعه شکل می‌گیرد، نگرانی در اختلال در رفت و آمد، آسیب به محیط و اموال مردم و نگرانی از آسیب‌های جسمی و جانی به جوانان و نوجوانان.»
او با اشاره به اینکه این موضوع توسط هیچ نهادی مورد بررسی و آسیب‌شناسی قرار نگرفته است گفت:« این اتفاق عملاً نادیده گرفته شده است و هیچ نگاه سیستمی وجود ندارد.»
خسروی یکی از دلایل بی‌توجهی متولیان به تاریخ و فرهنگ را تبدیل شدن آیین سنتی چهارشنبه سوری و رسومی که از دیرباز داشته به یک ناهنجاری اجتماعی و ایجاد حوادث ناگوار برشمرد و افزود: «عدم برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری از سوی اجتماع و مسولان برای گرامیداشت این سنت و این که هیچ کار خاصی در این رابطه انجام نشده است و رشد روزافزون تغییرات در جامعه از دیگر عوامل ناهنجار شدن این شب در جامعه است.
او معتقد است که «با مشارکت اعضای مختلف جامعه در هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی و اجرای کارها، بهینه‌سازی و پیشگیری بهتری اتفاق می‌افتد. با این کار، جوانان، ما را در مقابل خود نمی‌دانند، بلکه با ما یکی می‌شوند و شرایط از نابهنجاری خارج می‌شود.»
خسروی اضافه کرد:«همه مشکلات ما ناشی از تصمیم‌گیری‌هایی است که جوانان در آن هیچ دخالتی ندارند و قدم اول، تشکیل اتاق فکرهایی شامل جوانان و متخصصان است که با تفویض اختیار به جوانان، مشارکت و همراهی آنها را داشته باشیم.»
ارسال دیدگاه