فرید نجفی*
ضرورت شناخت چالش‌های تحقیق در حوزه علوم پزشکی
بی‌تردید نام ایران بر تارک تاریخ علم و دانش می‌درخشد و همواره دانشمندان ایرانی در میان پرآوازه‌های علمی دنیا جایگاه بسیار درخشانی داشته‌اند که البته این درخشش در زمان‌هایی، بسیار پررنگ و در زمان‌هایی از تاریخ کم فروغ‌تر از گذشته بوده است.
اگر از دوران پیش از اسلام که البته در آن زمان نیز ایران و دانشمندان بزرگ آن دوران از جمله بزرگان حیطه خود بوده‌اند گذر کنیم، ایران بعد از اسلام در همراهی با اندیشه اسلامی و عرفانی دوران خود و با بهره‌گیری از پیشینه علمی توانمند در حیطه‌های مختلف علوم تجربی همواره از منابع الهام بخش علوم مختلف و از جمله علوم تجربی بوده است. دانشگاه جندی شاپور و اسامی دانشمندانی چون ابوریحان بیرونی، محمد زکریای رازی، ابو علی سینا، ابو نصر محمد فارابی، عمر خیام و ده‌ها نام دیگر همگی گواه بر پیشینه روشن تاریخ و تمدن ایرانی در عرصه علم و اندیشه دارد. در دوره معاصر شاید بتوان آغاز حرکت جدید علمی را در دوران میرزا تقی خان امیرکبیر با تأسیس دارالفنون و دعوت از استادان خارجی و خصوصاً از کشور اتریش، دانست؛
حرکتی که آغازش را ایشان نه به‌عنوان صدراعظم بلکه به‌عنوان یک تبعیدی خبر دار شده بود. بعد از این دوران و با رشد تعداد دانشگاه‌های مختلف در سال‌های بعد، بنیان علم و دانش کلاسیک در ایران محکم‌تر از گذشته رشد کرد. بعد از انقلاب اسلامی ایران و بعد از ۸ سال جنگ تحمیلی روند رو به رشد حرکت علمی جامعه بیش از گذشته به چشم آمد و ایران در تولیدات علمی جهان سهم بیشتری را به خود اختصاص داد، به گونه‌ای که بر اساس آخرین اطلاعات از پایگاه اسکوپوس ایران در سال ۲۰۲۰ بیش از ۷۲۰۰۰ مقاله را در زمینه‌های مختلف به چاپ رسانده که از این نظر در جایگاه پانزدهم دنیا و اول منطقه قرار دارد. این تعداد مقاله بیش از ۹۸۰۰۰ استناد را به خود اختصاص داده است که از این نظر هم کشور ما در جایگاه پانزدهم دنیا قرار دارد. البته این رشد کمی در تعداد لزوماً همراه با رشد در کیفیت نبوده و در حیطه علوم پزشکی بعد از افت در مقالات ایران در مجلات ۱۰درصد برتر دنیا در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ میلادی در سال ۲۰۲۰ تا حدودی جبران شده که امید است در سال‌های بعد هم همین روند ادامه یابد. وجود ۷۶۱ مرکز تحقیقات دولتی، ۳۵ مرکز تحقیقات غیر دولتی در کشور در کنار ۶۵ پژوهشکده و ۲۴ شبکه تحقیقاتی همگی نشان از زیرساخت‌هایی دارد که در سالیان گذشته در کشور در حیطه علوم پزشکی ایجاد شده که می‌تواند بستر مناسبی برای رشد فزاینده حرکت علمی کشور باشد. در حیطه فناوری نیز در سال‌های اخیر اتفاقات بسیار مهمی رخ داده است که از آن جمله می‌توان به ایجاد ۱۰ پارک علم و فناوری سلامت و ۴۸۹۵ شرکت دانش بنیان که از این تعداد ۱۴۱۵ شرکت در حیطه سلامت مشغول به‌کار هستند، نام برد. این تعداد شرکت دانش بنیان و پژوهشکده‌های فراوان در کشور باعث شده تا دانشمندان جوان کشور در مقاطع حساس کشور به‌کمک نظام سلامت کشور آمده و در بحران‌های مختلف یار و یاور مردم و اقتصاد کشور باشند. به‌عنوان مثال در پاندمی کرونا در حالی‌که ایران در شدیدترین تحریم‌ها با مشکلات زیادی، دست و پنجه نرم می‌کرد با کمک همین شرکت‌های دانش بنیان توانست در تولید ماسک و دستکش، مواد ضدعفونی و بسیاری از دستگاه‌های مورد نیاز بیمارستان‌های کشور مانند ونتیلاتور به حدی برسد که نیازهای داخلی را برآورده کرده و حتی در مواردی به صادرات بپردازد. یکی از حیاتی‌ترین حیطه‌های مورد نیاز کشور مخصوصاً در دوران پاندمی کووید۱۹، واکسن کووید۱۹ بوده و هست که در این خصوص نیز تعداد شرکت‌های درگیر در تولید و توسعه واکسن‌های مختلف کووید به بیش از ۱۰ مورد رسیده که در نوع خود رکوردی در دوران‌های مختلف کشور و حتی در بین کشورهای مطرح در دنیاست. در حالی‌که در حال حاضر دو واکسن از کمیته ملی اخلاق وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای ورود به فاز یک کارآزمایی بالینی مجوز گرفته است، چندین واکسن دیگر نیز در مراحل ابتدایی‌تر در حال اجرا هستند.
علی‌رغم پیشرفت‌های فراوان در حیطه‌های مختلف خصوصاً علوم پزشکی به‌نظر می‌رسد که برای تداوم این حرکت و ایجاد شتاب بیشتر در این خصوص لازم است چالش‌های مختلف را در این حوزه بخوبی شناخته و تلاش کرد با رفع آنها از استعداد سرشار جوانان و دیگر منابع موجود بخوبی برای ایجاد جهش در تولید مبتنی بر دانش استفاده کرد. از این جمله می‌توان به رفع موانع تولید در شرکت‌های جوان و پرانگیزه و تسهیل ورود آنها به بازار با رفع پیچیدگی‌های اداری، تغییر نگاه سیاستگذاران برای فاصله گرفتن از شعار حمایت از تحقیق و پرداختن به حمایت واقعی از علم با استناد به نتایج علمی در تصمیم سازی‌های روزمره، تقسیم کار ملی برای دستیابی به اهداف تحقیقاتی و فناوری کشور بعد از تعیین اولویت‌های اصلی کشور با استفاده هدفمند از زیرساخت‌های تحقیقاتی کشور، تقویت شبکه‌های تحقیقاتی عملگرا در داخل کشور و ایجاد ارتباطات قوی بین‌المللی، تقویت زیرساخت‌های تحقیقاتی با تخصیص مناسب اعتبارات از تولید ناخالص ملی و تکمیل چرخه تولید دانش و بهره‌برداری فناورانه با شناخت مزیت‌های نسبی نام برد. بی‌تردید رفع این مشکلات می‌تواند حرکت علمی کشور را بیش از پیش تسهیل و ایران را به دوران اوج خود نزدیک کند.
*معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت
منبع: ایران
ارسال دیدگاه