شطرنج سیاسی

۱ـ برخی از تحلیلگران سیاسی که به‌دنبال تحلیل یا تجویز آرایش سیاسی ایران پس از انتخابات امریکا هستند این موضوع را بهانه کرده‌اند تا یکبار دیگر برهاون ایجاد یک نظام سیاسی بسته‌تر و حتی مایل به نظامی‌گری بکوبند. آیا همه آنچه که اینجا ذکر شد و دیگر چیزهایی که می‌شود به این فهرست اضافه کرد عادی است؟ معتقدم، پرسش مهم برای ما این نیست که نتیجه انتخابات امریکا چه تأثیری بر آرایش سیاسی ایران خواهد گذاشت؟ بلکه باید بپرسیم چرا به نقطه‌ای رسیدیم که تا این اندازه نتیجه انتخابات یک کشور دیگر می‌تواند در سرنوشت ما مؤثر شده باشد؟ پرسش دیگر این است که در کدام یک از دیگر کشورهای جهان تا این اندازه حتی زندگی عادی و روزمره‌شان وابسته به نتیجه انتخابات در یک کشور دیگر است؟ آیا واقعاً این اندازه که نشان می‌دهیم، امریکا و نتیجه انتخابات در آن بر سرنوشت ما مؤثر است؛ تا جایی که حتی بسیاری از ما، از ایران و آرایش سیاسی و وضعیت اقتصادی و اجتماعی «قبل» و «پس» از انتخابات امریکا صحبت می‌کنیم؟
بگذارید صریح بگویم به‌نظر می‌رسد که این پرسش و پاسخ به آن و در نهایت نتیجه‌ای که از آن می‌گیریم برای انسان ایرانی و حکمرانی ایرانی از نان شب هم واجب‌تر شده است. حتی واجب‌تر از فرهنگ، اخلاقیات جامعه و افراد، از اقتصاد، از توسعه و پیشرفت. آیا واقعاً تا این اندازه امریکا در وضعیتی که برای ما پدید آمده، مؤثر بوده است یا در وضعیت آتی ما مؤثر خواهد بود؟

۲ـ جهان سیاست «جهانی اقتضایی» است. مدیریت سیاسی مانند دیگر انواع مدیریت‌ها نمی‌تواند از اقتضائات خودش فاصله بگیرد. قطعاً در نظام بین‌الملل دوستی به‌ معنایی که می‌توانیم از رابطه بین دو دوست سراغ بگیریم نخواهیم یافت. نظام بین‌الملل محل رقابت و استفاده حداکثری از همه فرصت‌هایی است که ایجاد می‌شود یا موفق می‌شویم ایجاد کنیم. کشورهای جهان، همه به‌دنبال کسب این فرصت‌ها برای به حداکثر رساندن منافع ملی خود هستند. از این رو، در رقابت با یکدیگر متحدانی دارند، شرکایی و با دیگر کشورها همکاری‌های دور و نزدیک. در این بین جای زیادی برای دشمنی باقی نمی‌ماند.
امروز که به مناسبات کشور چین با امریکا نگاه می‌کنید، ضمن آنکه رقابت بسیار سرسختانه‌ای بر سر تصاحب منافع و فتح قله‌ها با یکدیگر دارند و حتی به تحریم یکدیگر هم گاه اقدام می‌کنند، در نهایت به آن اندازه از دشمنی نمی‌رسند که به نادیده گرفته شدن منافع کشورشان منجر شود.

۳ـ برجام و تلاش عاقلانه‌ای که در آن صورت گرفت یکی از جدی‌ترین و عقلایی‌ترین نمادهای فهم اقتضایی جهان سیاست در نظام بین‌الملل بود که می‌توانست به اصلاح بسیاری از مناسبات ما با جهان و کشورهای منطقه منجر شود. اینکه می‌نویسم «اصلاح مناسبات» باز به هیچ عنوان معنای سیاه و سفیدی ندارد؛ همان فهم اقتضایی و بهره‌برداری از حداکثر فرصت‌هاست.
بر این باورم، نوع نگاه ما به امریکا و متعاقباً غرب، مانع از این شد تا بتوانیم از فرصت تاریخی برجام برای کاهش دشمنی‌های امریکا علیه خودمان بدرستی بهره‌برداری کنیم. واقعیت این است که ما در برجام اصلاً امریکا را ندیدیم و به یک معنا نادیده گرفتیم. این حرف، حرف مهمی است. ما می‌توانستیم از طریق برجام نوع تعاملی را با امریکا برقرار کنیم که ضمن حفظ اصول خودمان که مبتنی بر منافع ملی و باورهای ما بود، مخاطرات امریکا را هم برای ایران کاهش دهیم و حتی در جاهایی بهره‌های بیشتری از آن برای کشورمان داشته باشیم. این جاست که از لزوم اصلاح در نوع نگاه به جهان سیاست در پیکره حکمرانی صحبت می‌کنم. برجام نشانه خوبی از آن بود و قطعاً گام بلندی که حاصل تغییر نگاه بوده است؛ اما چیزهایی کم داشت.

۴ـ آرایش سیاسی ما پس‌ از انتخابات امریکا هرچه که باشد، چنانچه فهم اقتضایی از سیاست و مدیریت سیاسی نداشته باشد و کماکان سطح تماس افکار و تصمیمات با واقعیت سیاسی کم و ناچیز باشد همچنان خودمان را به امریکا و نتایج انتخابات آن گره زده‌ایم.
ما امروز باید بتوانیم بگوییم که با چه کشور یا کشورهایی به معنای واقعی کلمه اتحاد استراتژیک داریم، کدام کشور یا کشورها شرکای ما هستند و با کدام یک از کشورها همکاری یا همکاری‌هایی داریم. البته این همکاری‌ها می‌تواند همکاری‌های دور یا نزدیک، کم یا زیاد باشد. قطعاً در این نوع نگاه اقتضایی به سیاست، آرمان‌های ما فدا نمی‌شوند بلکه با فهم درست و عینی از واقعیات حاکم بر جهان سیاست، این امکان را برای خودمان فراهم می‌آوریم تا بتوانیم بیشترین استفاده از فرصت‌ها را برای خودمان ایجاد کنیم. قطعاً در این نوع از نگاه به سیاست، کاهش دشمنی‌های دیگران با خودمان و زیست مسالمت‌آمیز و به دور از تنش‌های مخرب، نقشی حیاتی خواهند داشت.

*استاد علوم‌سیاسی و تحلیلگر سیاسی

منبع: ایران