کارشناس ارشد حفاظت دریایی از چالش زباله‌ها در سواحل بندرعباس می‌گوید
پلاستیک امان از سواحل و دریاها ربوده است
تهران (پانا) - زباله‌های دریایی یک چالش عمده هستند که نه تنها اقیانوس‌ها و دریاها بلکه حتی سواحل را هم تهدید می‌کنند. متاسفانه ظرف سال‌های اخیر راه‌حل آسانی برای این معضل ارایه نشده و اکثر ایده‌های مطرح شده هم به نتیجه‌ای که باید نرسیده‌اند در حالی که دامنه مشکل روزبه‌روز در حال گسترش است.
به‌گزارش اعتماد، مشکل ناشی از زباله‌های دریایی و ساحلی، انسان‌ساز است و در اغلب نواحی ساحلی سرتاسر دنیا هم در حال گسترش است. اما بخش عمده تجمع زباله‌های دریایی به‌واسطه فقدان آگاهی و عدم آموزش‌های زیست‌محیطی در میان عموم مردم است.
از سوی دیگر مدیریت ناکارآمد زباله‌های شهری در شهرهای ساحلی نیز باعث تقویت این مشکل شده است. جالب است که برخلاف اینکه مقیاس مشکل خیلی بزرگ است و در بعضی نواحی دنیا حتی باعث شده که سواحل روی گردشگران بسته شوند اما همچنان داده‌های مستند خیلی کم و اکثرا ناقصی چه از نظر فراوانی، چه از نظر ترکیبات و چه حتی از نظر منابع این زباله‌های دریایی موجود است و البته همین موضوع هم تجزیه و تحلیل و تصمیم‌گیری درست را سخت کرده.
در این گزارش که بر اساس مصاحبه با ژاله سرافراز، کارشناس ارشد تنوع زیستی و حفاظت دریایی از دانشگاه گنت بلژیک (Ghent University) تنظیم شده به موضوع زباله‌های ساحلی شمال خلیج فارس و شهر بندرعباس پرداخته و تلاش کرده‌ایم تا با ارایه نتایج حاصل از مطالعات علمی دست‌کم قدمی در حل این معضل برداریم.
شاخص‌ترین زباله در دریاها و سواحل
ژاله سرافراز درباره شاخص‌ترین زباله در دریاها و سواحل می‌گوید: «بررسی‌هایی که در سواحل بندرعباس با کمک دانشجویان داوطلب رشته بیولوژی دریا انجام دادیم، نشان داد که مهم‌ترین آیتم موجود پلاستیک/ پلی‌استیرن هستند. ما جست‌وجو را در دو مقیاس ۱۰۰ متری و ۱ کیلومتری برای ردیابی زباله‌هایی در طیف‌های مختلف انجام دادیم.
یافته‌های ما نشان می‌دهد که گردشگری و فعالیت‌های تفریحی، مسوول بیش از ۹۰ درصد از تولید زباله در این منطقه هستند. از سوی دیگر فعالیت‌های مربوط به صیادی و آبزی‌پروری را می‌توان به‌عنوان دومین منبع تولید این حجم از زباله در سواحل بندرعباس عنوان کرد و این در حالی است که ما زباله‌های مرتبط با ماهیگیری و آبزی‌پروری را در یک فاصله بعید از مناطقی که با فعالیت‌های گردشگری در ارتباط هستند، پیدا کردیم.»
این محقق زیست‌شناسی دریا می‌گوید: «پلاستیک نه‌تنها در این منطقه بلکه در خیلی از اکوسیستم‌های ساحلی دیگر دنیا تبدیل به یک چالش جدی شده است. زباله‌های پلاستیکی هم به‌شکل توده‌های انبوه و هم به‌شکل تکه‌های مجزا بسیاری از محیط‌های دریایی را تهدید می‌کند. در سال 2004 محققان دانشگاه پلیموث در انگلستان به سرپرستی پروفسور ریچارد تامپسون نشان دادند که قطعات پلاستیک‌های بسیار کوچک که میکروپلاستیک نامیده شده‌اند از دهه 60 میلادی قرن گذشته در دریاها و اقیانوس‌ها انباشته شده‌اند. در سال ۲۰۱۱ میلادی محققی به نام ای‌ال آندرادی
(A.L. Andrady) بررسی‌ای را روی میکروپلاستیک‌ها در محیط‌های دریایی انجام داد و آمار به‌‌شدت شوکه‌کننده‌ای را منتشر کرد که جای تعمق دارد؛ بر اساس آماری که در سال ۲۰۱۵ میلادی ارایه شد باید گفت که صنعت پلاستیک یک تجارت ۶۰۰ میلیارد دلاری در دنیاست و هر ساله ۲۴۵ میلیون تن پلاستیک در سطح جهانی تولید می‌شود.
میزان ورود زباله‌های دریایی با منشأ خشکی (از خشکی به دریا وارد شوند) بین 4.8 تا 12.7 میلیون تن در سال تخمین زده می‌شود. بر اساس برآوردها در عصر حاضر 5.25 تریلیون قطعه پلاستیک در اقیانوس‌ها وجود دارد. از این مقدار 269هزار تن در سطح آب‌ها شناور هستند در حالی که حدود 4 میلیارد میکروفیبر پلاستیکی هم در اعماق دریاها وجود دارد.»
او در عین‌حال به سرانه تولید و مصرف پلاستیک در جهان هم اشاره می‌کند: «مصرف سرانه پلاستیک در اروپای غربی و امریکای شمالی به ۱۰۰کیلوگرم در سال می‌رسد در حالیکه این رقم در آسیا ۲۰ کیلوگرم است. آسیا حدود ۴۵ درصد تولید پلاستیک دنیا را دارد و در این میان چین به‌تنهایی یک‌چهارم تولید کل پلاستیک دنیا را به‌خود اختصاص داده است.
میزان پلاستیک‌های تولیدی در ایران بیش از ۱۷۷هزار تن در سال تخمین زده شده که این رقم معادل ۵۰۰ تن در روز است و با این آمار، ایران جزو ۱۰ کشور نخست پرمصرف ظروف یکبار مصرف پلاستیکی می‌باشد.» سرافراز می‌گوید: «میزان زباله پلاستیکی تولیدی در نیمکره شمالی خیلی بیشتر از نیمکره جنوبی است. عمق این مشکل وقتی مشخص می‌شود که بدانید زباله‌های پلاستیکی دردسرساز فقط آنهایی نیستند که با چشم معمولی دیده می‌شوند بلکه ما زباله‌های پلاستیکی خیلی ریزی داریم که می‌توانند توسط پستانداران درشت‌جثه اقیانوس‌ها و حتی ماهی‌ها خورده شده و به‌راحتی وارد زنجیره غذایی شوند و حتی بر سلامت ما انسان‌ها نیز اثر بگذارند.»
سرافراز می‌افزاید: «زباله‌های دریایی می‌توانند تهدیدات فیزیکی، بیولوژیکی و شیمیایی به اکوسیستم‌های ساحلی وارد کنند. از هم پاشیدن اکوسیستم‌ها از طریق نرم شدن، تولید اصطکاک و تکه شدن زیستگاه‌ها در نهایت به از بین رفتن زیستمندان بنتیک منطقه به‌خصوص مرجان‌ها منجر می‌شود. همچنین به گیر افتادن موجودات دریایی مانند ماهی‌ها، پرندگان، لاک‌پشت‌ها، پستانداران دریایی و بی‌مهرگان در باقیمانده پلاستیک‌ها می‌توان اشاره کرد. آلاینده‌های شیمیایی می‌توانند از طریق پلاستیک‌ها به محیط سپس در چرخه‌های غذایی به موجودات دیگر دریایی و در نهایت به انسان‌ها منتقل شوند. زباله‌های دریایی اثرات منفی اقتصادی برای جوامع در ابعاد مختلف دارند.»
سرافراز می‌افزاید: «هضم زباله‌های پلاستیکی تکه‌تکه شده یا به‌هم پیوسته می‌تواند، عواقب کشنده‌ای برای بسیاری از گونه‌های جانوری که زندگی‌شان به دریا وابسته است، داشته باشد. مطالعات جامع برای سنجش کمیت و پایش وضعیت سواحل در سرتاسر دنیا انجام شده اما متاسفانه داده‌های ما از وضعیت سواحل خودمان بسیار محدود است. ما در ارزیابی‌هایی که در سواحل بندرعباس انجام دادیم، تلاش کردیم که روی این مساله تاکید داشته باشیم و دست‌کم میزان و ترکیب زباله‌های دریایی را در طول سواحل بندرعباس تعیین کنیم که بر این اساس بتوان به خاستگاه اصلی مشکل رسید. داشتن این داده‌ها به تصمیم‌گیران کمک می‌کند که بتوانند در مقیاس ملی جهت مقابله با مشکل زباله‌های دریایی اولویت‌بندی کنند.»
ماندگاری در طبیعت
ژاله سرافراز ضمن اشاره به‌گزارش جهانی پاک‌سازی سواحل که در سال ۲۰۱۰ ارایه شد، می‌گوید: «چرخه عمر مواد مختلف توسط سازمان حفاظت محیط زیست دریایی تعیین شده به‌عنوان مثال دستمال‌های کاغذی که مصرف می‌کنیم به زمان تجزیه ۲ تا ۴ هفته‌ای نیاز دارند در حالیکه فرضا روزنامه ۶ هفته، طناب‌ها بین ۱ الی ۵ ماه، پوست مواد غذایی به ۱ الی ۵ ماه، جعبه‌های چوبی به ۱ الی ۳ سال، جوراب‌های پشمی به ۱ الی ۵ سال، کیسه‌های مواد غذایی پلاستیکی به ۱ الی ۲۰ سال، فنجان‌های پلاستیکی فومی به ۵۰ سال، قوطی‌های آلومینیومی به ۲۰۰ سال، پوشک‌های یکبار مصرف و بطری‌های پلاستیکی به ۴۵۰ سال و نخ‌های ماهیگیری به ۶۰۰ سال زمان نیاز دارند که تجزیه شوند.»
تاثیر زباله بر موجودات زنده دریاها
سرافراز همچنین در مورد تاثیرگذاری زباله‌ها بر موجودات زنده دریایی می‌گوید: «در سال ۲۰۱۵ میلادی تحقیقی انجام شد که نشان داد حدود ۷۰۰ گونه از موجودات دریایی تحت تاثیر منفی زباله‌های دریایی قرار می‌گیرند. یکی از نگرانی‌های جدید جامعه علمی توانایی گونه‌های مهاجم در استفاده از زباله‌های شناور به‌عنوان وسیله انتقال به محیط جدید است. از سوی دیگر تحقیقات نشان داده که بیش از ۲۶۰ گونه از موجودات دریایی مانند لاک‌پشت، ماهی، پرنده، پستاندار و بی‌مهره دریایی یا توسط زباله‌ها گرفتار شده یا آنها را به‌نوعی مصرف کرده‌اند.
بسیاری از موجودات ساحل‌زی یا حتی ساکن اعماق از ابزارآلات ماهیگیری و تورهای رها شده، آسیب فیزیکی جدی دیده‌اند. مصرف زباله به‌عنوان ماده غذایی هم در میان حیوانات شایع است که اغلب محدودیت تغذیه، زخم‌های گوارشی، گرسنگی بیش از حد به‌واسطه پر شدن دستگاه گوارش، محدودیت در شکار، کاهش شدید میزان باروری و حتی مرگ‌های دردناک را در پی خواهد داشت.»
او خطرناک‌ترین زباله‌ها برای موجودات زنده را این طور تشریح می‌کند: «خطرناک‌ترین زباله‌ها برای حیات موجودات عبارتند از: کیسه‌های کاغذی یا پلاستیکی، سرپوش‌ها (سربطری)، درب‌های فلزی، پارچه‌ها، کفش، ظروف بسته‌بندی، وسایل نوک تیز، حلقه‌های لاستیکی و پلاستیکی، نی‌های نوشیدنی، ابزار ماهیگیری مثل تله‌ها، طعمه‌های پلاستیکی برای فریفتن شکار، تورها، میله‌ها و صفحه‌های پلاستیکی، تسمه‌های فلزی یا چرمی و فیلتر سیگار.»
پروژه پایلوت بندرعباس
ژاله سرافراز که نویسنده ارشد مقاله «ارزیابی اولیه میزان تراکم و ترکیب زباله‌های ساحلی دریایی در شمال خلیج فارس، بندرعباس» است، برنامه تحقیقاتی خود و همکارانش را این‌طور تشریح می‌کند: «کاری که ما در سواحل بندرعباس انجام دادیم یک پروژه پایلوت بود که در آن اصل هدف ما تعیین یک سری کمیت‌ها بود. ما از تعریف برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) که در سال ۲۰۰۹ میلادی برای مشخص کردن زباله‌های دریایی بیان شده برای تشخیص استفاده کردیم.
در این تعریف گفته شده که زباله دریایی هر ماده زائد جامد تولیدی یا فرآوری شده است که به‌صورت اتفاقی یا آزادانه به دریاها راه پیدا کرده. کمیسیون اسپار (OSPAR Commission) که در اصل با هدف حفاظت از محیط زیست دریایی شمال و شرق اقیانوس اطلس راه‌اندازی شده یک روش استاندارد را برای پایش زباله‌های دریایی و ساحلی معرفی کرده که به آن پروژه پایلوت اسپار گفته می‌شود. ما هم از همین روش استاندارد برای جمع‌آوری نمونه‌ها استفاده و داده‌ها را تجزیه و تحلیل کردیم.»
سرافراز همچنین می‌گوید: «این پروژه تحقیقاتی با همکاری دانشجویان داوطلب دانشگاه بندرعباس انجام شده، یافته‌های ما در بندرعباس نشان داد که میانگین زباله‌های عادی این شهر ۳۳۵ تن به صورت روزانه است. از مجموع ۴۶۵ زباله مختلف که در اندازه‌ها و ابعاد گوناگون از ۱۰۰ متری ساحل جمع‌آوری شده، بیشترین نسبت را زباله‌های پلاستیکی به‌خود اختصاص داده‌اند به‌طوری که بیش از ۸۰ درصد این مواد، زباله‌های پلاستیکی بوده و زباله‌های از جنس کاغذ و چوب به ترتیب رتبه دوم و سوم را داشته‌اند. موادی هم که بیشتر در نمونه‌برداری‌ها پیدا کردیم، عبارتند از: درپوش‌های بطری، انواع بطری، پاکت شیرینی و آب‌نبات و چیپس، کیسه‌های پلاستیکی کوچک مانند کیسه‌های فریزر، کیف‌های خرید، ته‌مانده سیگار، تکه‌های پلاستیک و پلی‌استیرن، سایر آیتم‌های کاغذی، چوبی، ریسمان و طناب، اسباب‌بازی‌ها، کارد و چنگال و سینی و بشقاب، تکه‌های پلاستیکی کوچک‌تر از ۵۰ سانتی‌متر، ظرف‌های مخصوص غذا، لباس و اسباب و اثاثیه منزل.»
سرافراز در عین حال اشاره می‌کند که بر اساس تحقیقات انجام شده در یک مسیر ۶ کیلومتری به‌طور متوسط تراکم زباله ۴.۵ مورد زباله به ازای هر یک متر است. ضمن اینکه او منشأ این آلودگی‌ها را جز گردشگری، فعالیت‌های مربوط به صید و صیادی، آبزی‌پروری، فعالیت‌های مربوط به کشتیرانی و زباله‌های مربوط به فاضلاب‌های بهداشتی عنوان می‌کند و می‌گوید:«منشأ حدود ۹۴ درصد تمامی این زباله‌ها کسانی هستند که به نوعی از سواحل استفاده می‌کنند در حالیکه فعالیت‌های صیادی و آبزی‌پروری تنها حدود ۲ درصد از این سهم را برعهده دارند، منظور از استفاده‌کنندگان از سواحل Beach goers مردم محلی و بومی هم هستند. در مجموع نمی‌توان سهم مردم بومی و غیربومی را در این تحقیق مشخص کرد.»
آیا راهکاری وجود دارد؟
سرافراز در جمع‌بندی صحبت‌هایش می‌گوید: «اقداماتی مانند افزایش آگاهی عمومی مردم نسبت به کارکرد اکوسیستم ساحل به‌عنوان زیستگاه موجودات زنده، فشار به مسوولان شهری برای اقدام عاجل در پاک‌سازی سواحل از طریق تهیه ماشین‌آلات مکانیزه مخصوص پاک‌سازی سواحل به‌صورت روزانه و هفتگی، مشورت با متخصصین بوم‌شناسی و معماری شهری در مورد اثرات پایدار هر گونه تغییر فیزیکی در سواحل مانند ایجاد سد و دیواره‌های سنگی، احداث جاده‌های ساحلی و مسیر عبور خودرو، نصب سطل‌های زباله مناسب خطوط ساحلی و به‌طور کلی اتخاذ سیاست‌های شهری مناسب در جهت حفظ سواحل بندرعباس در درازمدت سواحل پاک را به این شهر باز خواهد گرداند.
تنها راهکاری که امروز برای مقابله با زباله‌های دریایی پیشنهاد شده، کاهش سالیانه ورود مواد پلاستیکی به دریاست. درست است که جمع‌آوری تورهای سرگردان و زباله‌هایی که در سطح دریاها و رودخانه‌ها هستند در مقیاس کوچک هزینه‌بر است اما به واقع قابل اجرا و موثر خواهد بود.
مطالبه سواحل پاکیزه، چشم‌نواز و پویا از نظر بیولوژیکی و قابل استفاده برای تمام اقشار جامعه در شهرهای ساحلی می‌تواند، مطالبه اصلی مردم از مسوولان در شهری مانند بندرعباس و عنصری مهم در حفظ سلامت روان و شادابی شهروندان باشد. ضمن اینکه تشویق دانشجویان علوم دریایی به مطالعه نحوه توزیع زباله‌های دریایی- ساحلی در شمال و جنوب کشور، پایش منظم آب‌های ساحلی و بررسی اثرات زباله‌های دریایی به‌طور ویژه در چرخه غذایی اکوسیستم‌های آبی شمال و جنوب کشور باید اولویت‌های تحقیقات مرتبط با علوم دریایی نه‌تنها در بندرعباس بلکه در سایر شهرهای ساحلی کشورمان باشد.»
افزایش آگاهی عمومی مردم نسبت به کارکرد اکوسیستم ساحل به‌عنوان زیستگاه موجودات زنده، فشار به مسوولان شهری برای اقدام عاجل در پاک‌سازی سواحل از طریق تهیه ماشین‌آلات مکانیزه مخصوص پاک‌سازی سواحل به‌صورت روزانه و هفتگی، مشورت با متخصصین بوم‌شناسی و معماری شهری می‌تواند موثر واقع شود.
ارسال دیدگاه