آثار سیاسی، فرهنگی، تاریخی و اخلاقی مباهله

نمی توان رویداد مهم مباهله که به نوعی، قدرت‌نمایی اسلام در بین ادیان دیگر بود را بدون توجه به ابعاد و آثار سیاسی آن در نظر گرفت؛ از این رو، به برخی از آثار و نتایج سیاسی این رخداد مهم تاریخ اسلام می پردازیم.

پیروزی مهم اسلام بر مسیحیت
اگر چه بعثت رسول خدا صلّی الله علیه و آله در میان عرب جاهلی و مشرک که تنها بت می پرستیدند اتفاق افتاد، اما دین اسلام دینی جهانی با آرمان های جهانی است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام‏؛ [۱] در حقیقت، دین نزد خدا همان اسلام است.» بر این اساس، رسول خدا صلّی الله علیه و آله ناگزیر از رویارویی با ادیان دیگر زمان خود بودند. به نظر می رسد رویداد مباهله، نقطه عطفی در رویارویی دین اسلام با ادیان آسمانی دیگر است که در همان ابتدا، برگ زرینی در کارنامه عملکرد جهانی دین اسلام در مقابل ادیان دیگر به ثبت رساند. این قدرت نمایی موجب شد نام دین اسلام در زمره داعیه داران مدیریت و حکومت جهانی ثبت شود.

سیاسیت عین دیانت
از جمله نتایج سیاسی رویداد مباهله، آن بود که ثابت کرد سیاست در اسلام، جزء جدایی ناپذیر دین اسلام بوده و این مسأله در مورد سیاست های بین المللی و جهانی نیز صادق است. رسول خدا صلّی الله علیه و آله هنگام مناظره با بزرگان مسیحیان نجران در حالی که دو نفر از بزرگان مسیحی دلایلی بر اعتقادات تحریفی خود مثل این که حضرت مسیح، فرزند خداست، و نیز اعتقاد به سه خدا ارائه کردند ضمن تکذیب اسلام آنها فرمودند: «كَذَبتُما، يَمنَعَكُما مِنَ الإِسلامِ دُعاؤُكُما لِلَّه وَلداً، وَ عَبادَتُكُما الصَلیبَ، وَ أَکلُكُما الخِنزیرَ؛ [۲] شما دروغ گفتید؛ زیرا سه چیز، مانع از مسلمان شدن شماست: این که برای خداوند فرزندی قرار دادید، صلیب را عبادت می کنید و گوشت خوک می خورید.»
حتی در صلحنامه ای که با مسیحیان نجران منعقد شد یکی از شروط رسول خدا صلّی الله علیه و آله برای تضمین امنیت اراضی نجران، دوری آنها از رباخواری بود چنان که نقل شده: «وَ اشتَرَطَ عَلَیهِم أَن لا يَأكُلُوا الرِّبا وَ لا يَتَعامَلوا بِه؛ [۳] بر آن ها شرط گذارد که رباخواری نکنند و معامله ربوی انجام ندهند.» یعنی در حالی که حرمت رباخواری جزء احکام دین اسلام است ولی شرط عدم انجام آن را در یک قرارداد سیاسی امنیتی قرار دادند. همه این ها گویای یگانگی دیانت و سیاست در اسلام است.

گسترش نفوذ اسلام در سرزمین های ادیان دیگر
پیروزی در جریان مباهله، یک پیروزی راهبردی و اثر گذار بر مناسبات با سرزمین های دیگر خارج از حجاز بود و توانست قدرت اسلام را به رخ همه مدعیان قدرت و حکومت بکشاند و قدمی مهم به سوی جهانی سازی دعوت به اسلام باشد. خبر تسلیم مسیحیان نجران دهان به دهان و گوش به گوش منتقل شد و موجب گسترش نفوذ سیاسی اسلام در عالم شد.

نتایج فرهنگی
هر واقعه ای متناسب با ابعاد و عمق محتوای آن، بر فرهنگ جامعه زمان خود تأثیرگذار است و جریان مباهله نیز از این قاعده مستثنی نیست.

گسترش بیش از پیش آوازه حقانیت اسلام
فتح مکه در حیات رسول خدا صلّی الله علیه و آله و در بین همه فتوحات، ام الفتوحات و نصرت روشنى بود که بنیان شرک را در جزیرة العرب ریشه کن ساخت. [۴] فتح مکه در سال هشتم هجری به وقوع پیوست و پس از آن بود که سیل ورود مردم به دین اسلام به ثبت رسید؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجا؛ [۵] و ببینى که مردم دسته ‏دسته در دین خدا درآیند.» همین امر موجب شد که یک سال پس از آن یعنی در سال نهم هجری گروه های زیادی به دین اسلام گرویدند و از این رو، به «سنة الوفود» یعنی «سال گروه ها» نامیده شد.
گر چه ورود گروه های فراوان به دین اسلام، موفقیتی چشم گیر بود اما از همه مهم تر نگاه داشتن آن ها در دین اسلام و تقویت ایمان آن ها بود. در روزهای پایانی سال نهم هجری، رویداد مباهله رسول خدا با مسیحیان نجران و اثبات حقانیت و برتری دین اسلام در مقابل مسیحیت، تأثیر ویژه ای بر تقویت ایمان و اعتماد نومسلمانان داشت و این مسأله، مهم ترین هدف از کار فرهنگی به شمار می رود.

تأیید و تقویت هویت اسلامی
با گسیل گروه های فراوان مردم به سوی اسلام، لازم بود در همان ابتدا، پیروزی های بزرگ امت اسلام، موجب شکل دهی و تقویت هویت نوپای اسلامی شود و مباهله، یکی از همان پیروزی های بزرگ بود که نقش به سزایی در تقویت خودباوری جامعه اسلامی و تشکیل هویت اسلامی داشت.

نتایج تاریخی
تاریخ قطعی و مستند، همواره نقطه قوت مکاتب و جوامع گوناگون بوده است؛ از این رو، رویداد تاریخی مباهله به عنوان سند قطعی تاریخی، یکی از سرمایه های عظیم دین اسلام به شمار می رود.

تسلیم مسیحیت در مقابل اسلام
گاهی اسناد تاریخی بهترین دلیل در مقابل ادیان دیگر آسمانی هستند. قرآن کریم، دین اسلام را پیروز نهایی بر همه ادیان معرفی کرده و می فرماید: «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‏ وَ دینِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُون‏؛ [۶] او کسى است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.»
با این حال در بسیاری اوقات، پیروان ادیان دیگر را به سختی می توان نسبت به مسلمان شدن قانع کرد. نقل تاریخ قطعی و مستند رویداد مباهله و تسلیم بزرگان مسیحیت، همچون آب سردی بر پیکره متعصبان ادیان دیگر به خصوص مسیحیت است و تاریخ را نیز به کمک دین اسلام می آورد.

سند اسلام بدون روتوش
گذر زمان، بسیاری از حقایق تاریخی را فراموشانده یا دچار دگرگونی و تحریف می کند اما اسناد قطعی تاریخی، مهم ترین عامل برای در امان نگاه داشتن وقایع تاریخی از آفت فراموشی یا تحریف به شمار می روند؛ و مباهله، از جمله آن اسناد تاریخی غیر قابل انکار است. مباهله به آیندگان می فهماند که هر آنچه بعدها به قصد ترور و تحریف حقیقت اسلام گفته خواهد شد بی اعتبار است و دین اسلام، ضمن دقت حداکثری برای حفظ اهداف، منافع و ارزش های والای خود، از در مصالحه و گفت و گو، با آن ادیان آسمانی بر می آید که قصد توطئه و ضربه زدن به اسلام و مسلمین را ندارند.

نتایج اخلاقی
اخلاق ناب اسلامی، جزء جدایی ناپذیر تمامی رویدادهای زندگی رسول خدا صلّی الله علیه و آله است و بی جهت نیست که قرآن کریم، خلق و خوی پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله را مورد ستایش قرار داده و می فرماید: «وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظیم‏؛ [۷] و راستى که تو را خویى والاست!»
همین اخلاق ناب نبوی بود که از همان ابتدای ملاقات، دیگران را تحت تأثیر خود قرار می داد و موجب انقلاب و تحول می شد. ایشان، در گزاره ای تأمل بر انگیز، اساساً هدف از بعثت خویش را اعتلای اخلاق دانسته و می فرمایند: «إنّما بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الأَخلاق؛ [۸] همانا من فقط مبعوث شدم تا خصلت هاى پسندیده اخلاقى را کامل کنم.» حادثه مباهله، نیز همچون بقیه حوادث صدر اسلام، حاوی نکات پندآموز اخلاقی است که به چند مورد از آنها اشاره می کنیم.

ساده زیستی
ساده زیستی پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیازی به ارائه سند ندارد؛ اما در قضیه مباهله نیز این سجیه اخلاقی پیامبر نمود پیدا کرد.
هیئت نمایندگی، هنگام عصر در حالی که لباس های تجملی ابریشمی بر تن، وانگشترهای طلا بر دست وصلیب ها بر گردن داشتند وارد مسجد شده به پیامبر (صلی الله علیه وآله)سلام کردند ولی وضع زننده ونامناسب آنان آن هم در مسجد، پیامبر (صلی الله علیه وآله) را سخت ناراحت نمود. آنان احساس کردند که پیامبر(صلی الله علیه وآله) از آنان ناراحت شده است امّا علّت ناراحتی را ندانستند که چیست.
از عثمان بن عفان وعبدالرحمان بن عوف که سابقه آشنایی با آنان داشتند راهنمایی خواستند و آن ها گفتند که حلّ این گره به دست علی بن ابی طالب است. به امیرمؤمنان مراجعه کردند. علی (علیه السلام) در پاسخ آنها چنین گفت:«شما باید لباس های خود را تغییر دهید، وبا وضع ساده بدون زر وزیور به حضور حضرت بیایید، در این صورت مورد احترام وتکریم قرار خواهید گرفت.
نمایندگان نجران با لباس ساده بدون انگشتر طلا، شرفیاب محضر پیامبر (صلی الله علیه وآله) شده وسلام کردند، پیامبر (صلی الله علیه وآله) با احترام خاص، پاسخ سلام آنان را داد وبرخی از هدایایی را که برای وی آورده بودند پذیرفت.[۹]

ایثار در راه خدا
در داستان مباهله، یکی از چیزهایی که موجب شگفتی مسیحیان نجران شد این بود که رسول خدا صلّی الله علیه و آله عزیزترین افراد خود را ایثارگرانه به میدان مباهله حاضر نمود چنان که نقل شده: «مُحتَضِناً الحُسَینَ آخذاً بِيَدِ الحَسَن وَ فاطِمةُ تَمشى خَلفَه وَ عَلىٌّ خَلفَها وَ هُوَ يَقولُ: إذا أَنَا دَعَوتُ فَأمّنوا؛ [۱۰] رسول خدا صلّی الله علیه و آله در حالی که حسین علیه السلام را در آغوش داشت و دست حسن علیه السلام را گرفته بود، فاطمه سلام الله علیها پشت سر ایشان و علی علیه السلام پشت سر او راه می آمدند خطاب به آنان می فرمود: وقتی من دعا کردم شما آمّین بگویید.»

پی نوشت
[۱]سوره آل عمران، آیه ۱۹.
[۲] ابن هشام‏، السیرةالنبویة،ج‏۱،ص:۵۷۵.
[۳] بلاذری، فتوح البلدان، ص ۷۱.
[۴]المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏۲۰، ص: ۳۷۶.
[۵]سوره نصر، آیه ۲.
[۶] سوره توبه، آیه ۳۳؛ سوره صف، آیه ۹.
[۷] سوره قلم، آیه ۴.
[۸]الرسالة العلویة فی فضل أمیر المؤمنین علیه السلام على سائر البریة، المقدمة، ص: ۱۱.
[۹] سبحانی تبریزی، جعفر، منشور جاوید، نشر:قم: موسسه امام صادق علیه السلام، چاپ سوم، ج ۷، ص ۶۸.
[۱۰] الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج‏۱، ص: ۳۶۸.

کارشناس و پژوهشگر دینی