زندگی امام خمینی (ره) در قاب چهارگوش سینما و تلویزیون

سینمای پیش از انقلاب اسلامی سینمای درخشانی نبود، جز چند اثر که از فیلمسازان معروف به جا مانده دیگر شاهد تولیدات جذاب و چشمگیری نبودیم. اکثر فیلم‌های سینمایی که در آن زمان ساخته می‌شد بیشتر به موضوعاتی که فاقد ارزش بودند می‌پرداختند برای همین امروز نیز نامی از آن‌ها برده نمی‌شود.
ساخت فیلم‌های تاریخی یا پرداختن به چهره‌های سرشناس از دیرباز در تمام کشورها دست‌مایه فیلمسازان بوده و مردم نیز با شور و علاقه از این ژانر حمایت می‌کنند. این شخصیت‌ها اغلب افرادی هستند که رهبری انقلاب‌های مهم را به‌عهده داشته‌اند یا از چهره‌های سیاسی و سرنوشت‌ساز هر کشوری به حساب می‌آیند.
امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، یکی از همین اشخاص سرشناس و مهم در تاریخ ایران است که شخصیت او از وجه‌های مختلف قابل بررسی و کنکاش است همچنین فیلم و سریال‌های زیادی درباره او در طی سال‌ها ساخته شده که برای مخاطبان از جذابیت بالایی برخوردار بوده است تاجایی که فیلم سینمایی «فرزند صبح» با این که هنوز اکران نشده است اما برای مردم نام آشنا و شناخته شده است.
رسانه ملی که طبق فرمایش امام باید همانند دانشگاه انسان تربیت کند و مروج اصول انسانی باشد، در طول عمر سی و چند ساله اش هنوز نتوانسته مجموعه تلویزیونی شاخصی را با محوریت سیره عملی و دیدگاه‌های عرفانی و سیاسی امام خمینی (ره) تولید کند و روی آنتن سیما بفرستد.
در گزارش پیش‌رو به مناسبت سالروز رحلت اولین رهبر انقلاب اسلامی به تمامی آثار سینمایی و تلویزیونی که درباره او ساخته شده است می‌پردازیم.

فیلم سینمایی «فرزند صبح»
پروژه «فرزند صبح» بدون تردید از نظر بازه زمانی تولید یکی از رکوردداران در سینمای ایران محسوب می‌شود. فیلمی که در سال ۸۳ کلید خورد، بعد به‌واسطه تصمیم کارگردان برای توقف تولید به بهانه بزرگ شدن بازیگر نقش اصلی، ادامه ساخت آن تا سال ۸۵ متوقف شد، تصویربرداری‌اش تا سال ۸۶ ادامه پیدا کرد و پس از یک فرآیند پس تولید طولانی که سفر دو ساله کارگردان به خارج از کشور هم در آن بی‌تأثیر نبود، رونمایی آن به جشنواره فجر سال ۸۹ موکول شد.
جالب اینکه آنچه در پی این فرآیند ۶ ساله روی پرده جشنواره فیلم فجر رفت، با اعتراض شدید کارگردان مواجه شد که می‌گفت «این فیلم من نیست»!
این کارگردان نزدیک به یک دهه گذشته اصرار داشت نسخه به نمایش درآمده از این فیلم در جشنواره بیست‌و‌نهم فیلم فجر (سال ۸۹) متعلق به او نیست و برای قضاوت درباره این اثر باید در انتظار نسخه بازتدوین شده از سوی خودش بمانیم. وی چندی پیش در مصاحبه‌ای اعلام کرده بود که این فیلم سینمایی عید فطر امسال (سال ۹۹) از طریق فضای مجازی به‌صورت آنلاین به نمایش درخواهد آمد.

فیلم سینمایی «صنوبر»
مجتبی راعی، دومین کارگردانی است که به سراغ ساخت اثری سینمایی ـ تلویزیونی درباره امام خمینی(ره) رفت. این فیلم با نام «صنوبر» مقابل دوربین رفت و بعدها با نام «سال سخت در خمین» در جشنواره فیلم فجر سال ۸۱ نمایش داده و سپس با همین نام در قالب سریالی شش قسمتی از تلویزیون پخش شد. این فیلم یک اثر سینمایی کلاسیک است و در بخش‌هایی از آن از حضور راوی بهره گرفته شده است.
این اثر قرار بود در صدمین سالگرد تولد امام خمینی (ره) ساخته و عرضه شود اما با چند سال تاخیر مقابل دوربین رفت. صنوبر به تهیه‌کنندگی مهدی همایونفر ساخته شد و محصول سرمایه گذاری مشترک موسسه «عروج فیلم» و «شبکه یک سیما» بود. «عروج فیلم» یکی از زیرمجموعه های موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) است که آثار نمایشی در این زمینه را تولید می‌کند.
این فیلم روایتگر دوران نوجوانی امام خمینی (ره) است که با آغاز جنگ جهانی اول همزمان شده، در آن زمان علیرغم اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ، روس‌ها از شمال هجوم آورده و تا قزوین پیشروی کرده و از سوی دیگر انگلستان نیز به مرزهای جنوبی کشور تجاوز کرده است. موضوع «صنوبر» درباره جریان این رویدادها و تاثیر آن‌ها بر شخصیت امام خمینی (ره) در نوجوانی که در آینده، رهبری جنبش ملت ایران را علیه استبداد و استعمار عهده‌دار می‌شود است.
در این فیلم بازیگرانی چون حسین محجوب، محمود پاک نیت، جعفر دهقان، پریوش نظریه، مریم بوبانی و... ایفای نقش می‌کنند.
صنوبر توانست در مرجع ارزشگذاری سینما و تلویزیون یعنی منظوم نمره ۴.۶ از ۱۰ را از سوی مردم بدست بیاورد که نشان می‌دهد عموم مردم صنوبر را اثری کم‌ارزش، کم‌کیفیت و نه‌چندان مهم ارزیابی می‌کنند. مهدی همایون‌فر تهیه‌کننده صنوبر این فیلم را، به‌عنوان محصول کشور ایران تهیه کرده است.
فیلم صنوبر توانسته در مجموع برای ۳ مورد نامزد کسب جایزه شود. در ۲۱، مجتبی راعی نامزد جایزه بهترین فیلمنامه، بهزاد کزازی نامزد جایزه بهترین طراحی صحنه و لباس و منصور ابراهیمی نامزد جایزه بهترین فیلمنامه برای فیلم صنوبر شده‌اند.

«آفتاب و زمین» و تولد امام خمینی
مجموعه تلویزیونی آفتاب و زمین جزو اولین سریال‌هایی است که روایتگر زندگی امام خمینی (ره) است. داستان این سریال از دوران زندگی پدر امام خمینی آغاز شده و به مبارزات پدر امام با خوانین منطقه می‌رسد همچنین در قسمتی از آفتاب و زمین مخاطب بینده داستان تولد امام خمینی (ره) است.
در ابتدا قرار بر این بود که داستان این سریال از دوران تولد امام خمینی (ره) آغاز شده و زندگی امام را در دوران مختلف سنی به تصویر بکشد اما آفتاب و زمین تا دوران تولد امام و شش ماهگی او پیش رفت و هیچگاه ادامه سریال مقابل دوربین نرفت. آفتاب و زمین در مقطع زمانی دوران قاجار و حکومت ناصرالدین شاه ساخته شد.
سریال آفتاب و زمین در اواخر دهه ۷۰ کلید خورد و در اوایل دهه ۸۰ به اتمام رسید. این سریال پس از طی کردن مراحل فنی از شبکه دو سیما روی آنتن رفت. فیلمنامه آفتاب و زمین را جلیل عرفان‌منش نوشت و به تهیه‌کنندگی این پروژه به‌عهده علیرضا سجادپوربود. جواد شمقدری کارگردان این سریال بود.
«ولی‌الله مؤمنی» دراین سریال نقش پدر امام را ایفا کرد. کارگردان این مجموعه تلویزیونی در یکی از مصاحبه‌هایش عنوان کرد علت اصلی انتخاب مؤمنی برای بازی در این کاراکتر چهره نا آشنای او و مهارت وی درخواندن متون و خطابه‌ها بود.
حسین انصاری، رضا سعیدی، بهمن دان، لعیا باستانی، ثریا سلطانی، ماشاالله شاه‌مرادی زاده، برات الله شیبانی، غلامرضا عارف نژاد، مرحوم فرهاد خانمحمدی، مجید عبدالعظیمی از دیگر بازیگران این سریال بودند.

سریال «سال‌های حادثه»
این سریال در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در ۱۰ قسمت ۴۵ دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شد. در فصل اول این مجموعه مخاطب شاهد حوادث‌هایی است که مربوط به سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ است.
فصل دوم سال‌های حادثه درباره با رخدادهای تاریخی مربوط به سال‌های ۵۷ تا ۶۸ است. فصل سوم نیز به دهه ۹۰ و سال ۹۱ به بعد اشاره دارد. هرسه فصل از طریق شخصیتی به نام «احمد علی» به هم متصل می‌شوند. احمد علی در سالی به دنیا می‌آید و پا می‌گیرد که در ایران انقلاب می‌شود. این شخصیت در ۹ سالگی برای امام نامه‌ای می‌نویسد و به آدرس او ارسال می‌کند.
اما از احمد علی دعوت می‌شود تا به تهران بیاید اما در همان زمان امام خمینی (ره) فوت می‌کنند و احمد علی دست خالی از جماران بر می‌گردد. احمد علی در فصل سوم سریال سال ۹۱ به یک دانشمند هسته‌ای تبدیل شده و در جبهه مقابله با تحریم‌های غرب حضوری فعالیت دارد. به گفته کارگردان این سریال، در این اثر به مسائل سیاسی کشور پرداخته نمی‌شود و بیشتر به مسائل عرفانی و رابطه امام خمینی (ره) با کودکان پرداخته شده است.
دستمایه تحقیقی و پژوهشی سریال نیز کتابی است که تمام دست خط‌های امام خمینی (ره) زمانی که به نامه‌های کودکان و مردم جواب می‌دادند در آن موجود است. در این سریال مخاطبان با چهره امام خمینی (ره) در دوران کهنسالی مواجه می‌شوند. سال‌های حادثه را سعید چاری کارگردانی کرده است.

سریال «روح الله»
شبکه دو در سال ۹۱ ساخت، سریالی با نام روح الله را آغازکرد. راما قویدل کارگردانی این کار را به عهده گرفت و بازیگرانی چون انوشیروان ارجمند، افشین نخعی، حمیدرضا هدایتی، محمد کاسبی، محمد بزرگمهر و رحمان باقریان در سریال روح الله به ایفای نقش پرداخته‌اند.
این سریال به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی شامل ۱۳ اپیزود انتخابی و اقتباسی بر اساس روابط امام خمینی (ره) با همسایگان و کسانی است که از اقصی نقاط ایران موفق به دیدار با او شده‌اند. سعید نعمت‌الله فیلمنامه «روح الله» را بر اساس خاطرات مستندی که در کتاب‌های مختلف درباره امام (ره) نگارش شده، نوشته و شخصیت‌های اصلی این سریال مردم و نوجوانان هستند. نکته قابل توجه اثر نیز این است که قصه‌ها به شیوه‌ای نوشته شده‌اند که نیازی به حضور شخصیت امام (ره) در فیلمنامه وجود نداشته است.
همسایه‌داری، رعایت حق الناس، مهربانی، صرفه جویی، توجه به مطالعه و عدالت از ویژگی‌های اخلاقی امام خمینی (ره) است که در بازنمایی خاطره‌ای واقعی از افراد، روایت می‌شود.
هفت قسمت نخست این سریال به کارگردانی راما قویدل در ایام دهه فجر سال ۹۱ پخش شد که به دلیل مشکلات مالی متوقف شد، اما سال بعد در آستانه ایام ارتحال امام قسمت‌های تازه این سریال البته با کارگردانی سیامک صرافت از شبکه دو پخش شد.

مستندهایی که زندگی امام را به تصویر کشیدند
سیما در سی سالی که از رحلت امام خمینی گذشته است بارها مستندهای تلویزیونی از زندگی امام خمینی ساخته و روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما برده است که در این قسمت مستندهایی که پر مخاطب شدند را بررسی می‌کنیم.

مستندی با استاندارهای بین المللی
مستند «روح الله» در سال ۱۳۸۶ به کارگردانی محمد دبوق ساخته شد و همان سال نیز از شبکه سه سیما برای اولین بار پخش شد. روح الله در سال‌های اخیر بارها روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما رفت. نحوی پژوهش و ساختار این مستند باعث شده است که مستند روح الله به یک اثر با استانداردهای بین‌المللی تبدیل شده و نظر مخاطبانی از سراسر جهان را جلب کند.
مستند روح الله کامل‌ترین و جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی (ره) است که در ۱۰ قسمت به مقاطع مهم زندگی امام خمینی (ره) می‌پردازد. این مجموعه بر اساس مصاحبه‌هایی از شخصیت‌های بین‌المللی کشورهای ایران، عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه و لبنان ساخته شده است و بیش از ۱۰ هزار قطعه عکس و تصاویر ناب تلویزیونی که بسیاری از آن‌ها برای اولین مرتبه نمایش داده شده‌اند، در ساخت آن به کار رفته است.
سبک و سیاق این اثر یادآور مستندهای بین‌المللی شخصیت محوری است که معمولاً در آن‌ها جزئیات کامل و جنبه‌های مختلف زندگی یک شخصیت مورد توجه قرار می‌گیرد. هر قسمت از این مجموعه یک موضوع مستقل دارد.
مبارزات خانوادگی امام خمینی (ره)، تربیت امام در کودکی، انقلاب مشروطه، روستای خمین در جنگ جهانی اول، ازدواج امام، ورود به عرصه سیاسی، دوران اول سلطنت محمدرضا پهلوی، رحلت آیت الله عبدالکریم حائری، پیگیری هجرت آیت الله بروجردی به قم، مقاومت امام در برابر رفرم، امام در ترکیه، خطبه نماز جمعه امام به زبان ترکی، هراس لائیک‌ها از نفوذ امام، انعقاد قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، شهادت سید مصطفی خمینی، امام در نوفل لوشاتو، کشتار ۱۷ شهریور، تشکیل دولت موقت، فقط جمهوری اسلامی، انتخاب اولین رئیس جمهوری، نخست وزیری رجایی، عزل بنی صدر، سوءقصد به آیت الله خامنه ای، فاجعه صبرا و شتیلا، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف امام (ره) و عملیات مرصاد برخی از مقاطعی است که این اثر به آن می‌پردازد و در پایان نیز با یک جمع‌بندی به زمان حال می‌رسد.

مستند گزارشی از زندگی امام
در سال ۱۳۷۸ واحد مرکزی صدا و سیما اقدام به تولید مستند گزارشی درباره زندگی امام خمینی کرد. این مستند گزارشی در همان سال هر شب در قالب ۱۶ گزارش ۱۰ دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری از تلویزیون پخش می‌شد.
در مستند سیره علمی امام روح الله بخش‌های مختلف زندگی و روابط امام اعم از حکومت‌داری، سیاست، فرهنگ و خانواده مقابل دوربین رفت. در تولید این مستند از برخی سخنرانی‌های آرشیوی و کمتر پخش شده از امام بهره گرفته شده است. این اثر توجه زیادی به موضوع‌های داخلی همچون وقایع پس از انقلاب که جنگ یکی از آنها به شمار می‌رود داشته است.