شورای حکام؛ زمین جدال تازه تهران و واشنگتن

بعد از اعلام کاهش تعهدات هسته‌ای جمهوری اسلامی، کشورهای اروپایی با رونمایی از کانال ویژه مالی این اتحادیه (اینستکس) برای تبادل با ایران، درصدد عمل به تعهدات برجامی خویش برآمدند ولی این اقدام باز هم نتوانست خواسته‌های تهران را تامین کند کمااینکه حسن روحانی، رئیس‌جمهوری در آخرین اظهارات خود در جمع هیات وزیران، صراحتا اعلام کرد که «اینستکس توخالی به درد نمی‌خورد.»

تهران اعلام کرد که کانال ویژه مالی باید توانایی تامین منافع اقتصادی تعیین‌شده برای جمهوری اسلامی در چهارچوب توافق هسته‌ای به ویژه تبادلات بانکی و فروش نفت را که با خروج یکجانبه واشنگتن از برجام و تحریم‌های این کشور، عملا مختل شده است تامین کند. مسئولان ایرانی همچنین اعلام کردند که تا زمان تحقق این خواسته، به روند کاهشی تعهدات برجامی خویش ادامه خواهند داد.

سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، پیش از این تاکید کرده بود که برجام دیگر نمی‌تواند به صورت یکجانبه و یکسویه به فعالیت بپردازد و سایر طرف‌های حاضر در این توافق نیز باید همچون ایران به تعهدات خویش پایبند باشند.

تهران بعد از افزایش سطح ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود از ۳۰۰ کیلوگرم به عنوان نخستین گام کاهش تعهدات، اعلام کرد که از شانزدهم تیرماه سطح غنی‌سازی درنظرگرفته شده برای خود در برجام را نیز تا زمان تامین منافعش پشت سر خواهد گذاشت. روز گذشته، علی‌اکبر ولایتی، مشاور امور بین‌الملل رهبری، تاکید کرد که «گام دوم نیز از شانزدهم تیرماه ۱۳۹۸ آغاز می‌شود و میزان غنی‌سازی اورانیوم از حد ۳/۶۷ درصد جلوتر خواهد رفت و تا هر جایی که مورد نیاز فعالیت‌های صلح‌آمیز ما باشد، خواهد رسید. مثلا برای این که ما بتوانیم از اورانیوم در رآکتور بوشهر استفاده کنیم، باید غلظتش حدود ۵ درصد باشد و این کاملا یک هدف صلح‌آمیز است که ما از رآکتور ساخته‌شده‌ مشترک ایران و روسیه برق استحصال کنیم. همچنین برای دیگر نیازمندی‌های عادی، صنعتی و انرژی کشور که کاملا برای ما حیاتی است.»

شورای حکام و تقابل تهران-واشنگتن

بعد از اعلام کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، ایالات متحده آمریکا صراحتا از نقض برجام از سوی تهران سخن گفت حال آنکه مقامات ایرانی تاکید کردند که اقدام ایران در راستای عمل به بند ۳۶ توافق هسته‌ای است و در صورت انجام تعهدات از جانب انگلیس،‌ آلمان، فرانسه، روسیه و چین، ایران نیز به تعهدات خود پایبند خواهد بود.

با این حال و بعد از اعلام افزایش سطح غنی‌سازی جمهوری اسلامی، ایالات متحده طی نامه‌ای رسمی از شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواست به اقدامات ایران رسیدگی کند.

دفتر نمایندگی آمریکا در وین روز جمعه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که جکی والکات، نماینده دائم این کشور در سازمان‌های بین‌المللی، خواستار تشکیل جلسه ویژه شورای حکام آژانس برای گفت‌وگو در مورد تازه‌ترین گزارش آژانس در مورد برنامه هسته‌ای ایران شده است.

دقایقی بعد خبرگزاری فرانسه به نقل از یک سخنگوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که بیان نامش پرهیز کرد، خبر از تشکیل «جلسه ویژه» شورای حکام در روز چهارشنبه مورخ نوزدهم تیرماه (دهم ژوئیه) داد.

تهران بعد از این خبر، طی بیانیه‌ای که نمایندگی‌اش در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین تنظیم کرد، تشکیل جلسه شورای حکام برای بررسی اقدامات هسته‌ای ایران به درخواست آمریکا را «طنز تلخ تاریخ» خواند. در بخشی از بیانیه جمهوری اسلامی آمده است: «این طنزی تلخ است که همان رژیمی که برجام را از طریق خروج غیرقانونی و یکجانبه نقض کرد و به دیگران فشار می‌آورد تا اقدام مشابهی را صورت دهند و با اعمال زور مانع اجرای آن توسط جامعه بین المللی می‌شود، نسبت به اجرای همان توافق، ابراز نگرانی کرده است. اینکه آمریکا به عنوان ناقض اصلی برجام، این در خواست را مطرح کرده نشان دهنده انزوای این کشور در مخالفت با رویکرد چند جانبه گرایی و حاکمیت قانون در مسائل بین‌المللی است.»

انتقاد تهران از شورای حکام

نکته قابل توجه در بیانیه نمایندگی جمهوری اسلامی در وین آن است که درباره ورود شورای حکام به موضوع تعهدات برجامی خود انتقاداتی را مطرح می‌کند. در بخشی از این بیانیه آمده است: «درخواست آمریکا با مأموریت شورای حکام و پادمان‌های مرتبط نسبتی ندارد و مسائل مرتبط با اجرای برجام در چارچوب سازوکاری که در این رابطه طراحی شده قابل پیگیری است.»

پیش از این بیانیه نیز بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی، در پاسخ به پرسش پانا درباره واکنش احتمالی شورای حکام به کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، مواضعی مشابه بیانیه نمایندگی جمهوری اسلامی در وین گرفته و گفته بود: «موضوع برجام قبل از اینکه به شورای حکام مربوط باشد، موضوع کشورهای حاضر در این توافق است. شورای حکام باید با عینک برجامی موضوع را ببیند، آنچه مربوط به برجام است، باید تفسیر برجامی‌ها را داشته باشد و شورای حکام به تنهایی صرفا می‌تواند درباره پادمان اظهارنظر کند.»

او همچنین اظهار کرد: «گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همواره موید پایبندی ایران به برجام بوده و همواره تمام گزارش‌ها همچون گزارش قبلی مثبت بوده است، به همین دلیل هم خیال طرف‌های دیگر برجام را راحت کرد. اما آنچه مسلم است، این است که آژانس قاضی نیست، آژانس صرفا ناظر است.»

تفاوت دیدگاه تهران و واشنگتن به شورای حکام مشخص است، تهران صراحتا از تشکیل نشست شورای حکام به درخواست آمریکا به عنوان کشوری ناقض برجام گلایه‌مند است. تهران آژانس را قاضی نمی‌داند و معتقد است که این سازمان بین‌المللی صرفا می‌تواند اعلام نظر کند و نمی‌تواند نسبت به اقدامات ایران قضاوتی داشته باشد.

آژانس، شورای حکام و برجام

مبنای ورود آژانس به مباحث برجامی و نظارت و راستی‌آزمایی تعهدات مربوط، قطعنامه شورای حکام (مصوب ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵) است که بر پایه قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد صادر شده است.

در این قطعنامه، شورای حکام با پیروی از قطعنامه ۲۲۳۱، پذیرفته که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نقش‌های در نظرگرفته شده در چهارچوب توافق هسته‌ای برای خود را انجام دهد چرا که در غیر این صورت، اساسا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نمی‌توانست وظایف مطرح‌شده در توافق هسته‌ای را عهده‌دار شود.

نکته قابل توجه این است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچگونه ورود محتوایی و ماهوی به تعهدات برجامی ایران ندارد. اصولا تعهدات برجامی ایران در مورد مسائلی چون سقف ذخایر اورانیوم غنی‌شده یا آب سنگین، از نوع تعهدات مرتبط با NPT یا موافقتنامه پادمان و امثالهم نیستند که آژانس بتواند نسبت به آن‌ها نظارتی انجام دهد.

بنابراین تنها وظیفه‌ای که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اساس قطعنامه مذکور برعهده دارد، پایش مواد و ارائه گزارش عینی است بدین معنا که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (چه دبیرخانه و چه شورای حکام) در جایگاهی قرار ندارد که نسبت به خوب و بد یا درست و غلط بودن تعهداتی که ایران صرفا بر اساس برجام مشغول انجام آن است، اظهارنظر کند. این موضوع از سوی نمایندگان جمهوری اسلامی و روسیه در وین نیز بیان شده است.

باید توجه داشت که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک طرف برجام نیست، مرجع رسیدگی به اختلافات برجامی هم نیست، آژانس و شورای حکام زمانی می‌توانند در مورد موضوعاتی متفاوت ورود ماهوی انجام دهند که مساله‌ای در ارتباط با NPT، موافقتنامه پادمان، پروتکل و امثالهم بروز پیدا کند.

سقف‌های تعیین شده در برجام یک موضوعی بین ایران و سایر طرف‌های برجام محسوب می‌شود بنابراین نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صرفا اندازه‌گیری، مشاهده و راستی‌آزمایی این تعهدات است نه بیشتر.

به هرر وی، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز چهارشنبه درباره اقدامات برجامی این نشستی ویژه را برگزار خواهد کرد؛ نشستی که به نظر نمی‌رسد از دل آن قطعنامه‌ای علیه جمهوری اسلامی صادر شود و انتظار می‌رود آژانس صرفا عبور ایران از میزان غنی‌سازی ۳/۶۷ درصدی را اعلام کند؛ موضوعی که پیشتر نیز مقامات جمهوری اسلامی از آن خبرداده بودند.