آئین‌های چهارشنبه سوری در اردبیل

یکی از آئین‌های ویژه قبل از حلول سال نو در ایران مراسم چهارشنبه سوری است که هنوز هم آداب و رسوم خاص آن در میان مردم مناطق مختلف کشور رایج است .

چهارشنبه سوری در دیار سبلان هم آیین های خاصی دارد؛ آیین های چهارشنبه سوری در استان اردبیل از صبح روز سه شنبه آخر سال شمسی در اردبیل آغاز می شود و با جشن رسمی آن که اندکی بعد از غروب خورشید برگزار می شود ، به اتمام می رسد.

میر نبی عزیز زاده نویسنده کتاب تاریخ دشت مغان می گوید: در منطقه مغان مردم پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه دسته‌جمعی به کنار رود می روند ؛ آتشی بر می‌افروزند و جوانان به سوارکاری می‌پردازند . هنگام بازگشت زنان ظرفهایشان را از آب رودخانه پر می‌کنند و به خانه می‌آورند و آب آن را به دور خانه می‌پاشند و آرزو می کنند که سال جدید ، سالی سرشار از روشنی و زلال و پاکی باشد.

چهارشنبه آخر سال از زمانهای قدیم در منطقه آذربایجان و از جمله اردبیل و مغان به « گل چهارشنبه » موسوم است زیرا همه خانه‌ها در این روز مثل گل پاکیزه می شوند و بر خلاف چهارشنبه قبل از آن که به « کول چهارشنبه » یعنی چهارشنبه خاکستری معروف است ، محیط خانه ها زیبا و شادآفرین می شود.

بانوان اردبیلی که خانه تکانی‌هایشان را تا عصر آخرین روز سه شنبه سال به پایان رسانیده اند ، دست به کار می شوند تا به رسم دیرینه برای سفره چهارشنبه سوری گندم برشته درست کنند.

گندم برشته که در زبان محلی به آن "قورقا" گفته می شود بنا به طبع هر خانواده با شاه دانه، نخود و کشمش برشته مخلوط می شود تا در شب چهارشنبه سوری در سفره خاص این روز قرار بگیرد. چیدن سفره چهارشنبه سوری رسمی است که در بین اردبیلی ها از قدیم الایام تاکنون رواج داشته است و برخی به آن هفت سین چهارشنبه سوری گفته اند. آینه، قرآن، آب، شمع، سیر، سماغ، سرکه، سنجد و سکه، تخم مرغ رنگ کرده، انواع سبزه هایی که بیشتر توسط خود خانم ها از قبل کاشته و آماده شده به همراه قورقا (گندم برشته شده) و مخلوطی از برخی خشکبار در سفره چهارشنبه سوری چیده می شوند.

البته در قدیم به جای سفره ، از "مَجمِی" که همان سینی بزرگ است استفاده می کرده اند و اکنون نیز در برخی خانه های اردبیل استفاده از مجمی برای برای چیدن سفره هفت سین چهارشنبه سوری رایج است.

از رسوم زیبائی که از سالهای قبل در استان اردبیل برای چهارشنبه سوری در رایج است، بردن هدایایی از سوی خانواده‌ها به خانه دختران تازه عروس است.

حسن کامرانی پژوهشگر آیین های اردبیل و نویسنده کتاب «ائل ناغیلاری» (قصه های ایل) در این باره می گوید: بعد از ظهر آخرین سه شنبه سال یا شب چهارشنبه سوری ، خانواده داماد برای تبریک پیشاپیش عید به خانه عروس می روند و هدایای را هم پیشکش می کند که به این رسم "بایراملیق یا بایرام پایی " می گویند.

او می افزاید: هدایای خریداری شده را در سینی بزرگی قرار می دهند و روی آنرا با پارچه‌های رنگی تزیین می کنند. این هدایا معمولا شامل پارچه، طلا، لباس های نو، سفره هفت سین، آجیل مخصوص، انواع میوه و آینه و شمعدان هستند که به عنوان بایراملیق (عیدی) به خانه عروس برده می شود.

کامرانی ادامه می دهد: در بعضی از خانواده ها رسم است که پدر و مادر عروس در اولین چهارشنبه سوری زندگی مشترک دختر خود ، غذای مخصوص این روز را تهیه می کنند و به همراه آجیل و هدایایی به خانه دخترشان می فرستند.

بیوک جامعی پژوهشگر میراث فرهنگی اردبیل هم می گوید: در زمان غروب چهارشنبه سوری، رسم است که زنان و دخترانی که شوق شوهرکردن یا آرزوی سفر و زیارت دارند ، دم در بیرونی خانه خود یا کنار دیوار همسایه گوش به صحبت رهگذران و یا ساکنان خانه مجاور می‌سپارند و به اصطلاح فالگوش می ایستند. آنها با شنیدن اولین سخن و با تعبیر آن حاجت خود را می گیرند. شنیدن سخنان دلنشین و شاد نشانه برآورده شدن حاجت و سخنان تلخ و ناروا نشانه برآورده نشدن تلقی می شود و هنوز هم سالخوردگان منطقه معتقدند که چون شنیدن سخنان بد و یا خوب در شب چهارشنبه سوری در زندگی فرد شنونده تاثیر دارد، در این شب نباید سخنان ناامیدکننده‌ای در میان افراد خانواده ردوبدل شود.

او می افزاید: در قدیم رسم بوده است که کودکان و پسران نوجوان در شب چهارشنبه سوری کمربندهای پارچه‌ای یا دستمال خود را از روشنایی بام‌ها و یا پنجره همسایه یا اقوام خود آویزان می‌کردند که به آن « قورشاق آتماق » (دستمال انداختن) گفته می شد. صاحب خانه هم بدون آنکه درصدد شناسایی آن باشند هدایایی به پارچه می‌بست .

همچنین جوانانی که به دختر خانواده ای علاقمند بودند و آرزوی وصلت با وی را داشتند ، برای دستمال انداختن به خانه دختر می رفتند و پس از معرفی خود ، دستمال می انداختند و آنچه که به دستمال یا کمربند آنان بسته می شد را به جواب مثبت یا منفی تعبیر می کردند.

امروز که دیگر معماری خانه ها تغییر پیدا کرده و خبری از روشنایی سقف خانه ها نیست ، برخی بچه ها روسری و شال را به درخانه ها می بندند و زنگ در را می زنند و خود در گوشه ای پنهان می شوند و صاحبخانه ها با برداشتن شالها پول یا شکلات و ... به گوشه آن می بندد تا صاحب شال آن را بردارد.

حسن کامرانی پژوهشگر آیین های اردبیل می گوید: مردم ایران روشن کردن آتش را در شب چهارشنبه سوری را خوش یمن می دانند. حتی شعرهایی که هنگام بوته افروزی و پریدن از روی آن بر زبان جاری می‌ساختند و می‌سازند ، برگرفته از آئین‌های کهن ایرانیان است که برای دفع شر و بلا و برآورده شدن آرزوهایشان بود. مانند این شعر که می گویند:

زردی من از تو ، سرخی تو از من

غم برو شادی بیا ، محنت برو ، روزی بیا

وی می افزاید: سنت آتش روشن کردن در حیاط یا دم در خانه ها در چهارشنبه سوری ، مثل اکثر مناطق کشور در استان اردبیل هم همچنان پابرجاست. مردم اردبیل برای شادمانی ، هنگام پریدن نمادین از روی آتش می گویند:

آغریم، اوغریم، توکولسون اُودا

دوشوب کول اولسون اودا

یعنی (تمام بلا و گرفتاری هایم در آتش بسوزد و با سلامتی و تندرستی سال نو را آغازکنم).

جوانان دم بخت با پریدن از روی آتش آرزوی گشایش در بختشان را می کنند و این شعر را می خواندند

آتیل ماتیل چرشنبه

بختیم آچیل چرشنبه

...

در شب چهارشنبه سوری اغلب خانواده‌‌ها در اردبیل برنج پخته شده با شیر که به تعبیر محلی « سودوپلو » گفته می شود را تدارک می بینند و آن را با ماهی دودی یا کشمش و خرما میل می کنند. در این شب تخم مرغ پیچیده به پوست قرمز پیاز را در لای برنج‌ درحال دم می گذارند که به رنگها و نقش‌های متنوع در می آید و آن را به کودکان هدیه می دهند. پس از صرف شام ، شادباش گفتن و سر زدن به خانه بزرگ فامیل از رسوم دیگری است که در اردبیل همچنان در شب چهارشنبه اجرا می شود.

همچنین براساس سنت دیرینه همانگونه که افراد در شب چهارشنبه سوری از روی آتش می‌پریدند ، در صبح چهارشنبه هم از روی آب جاری نهرها می‌گذشتند و برای خود و خانواده شان در سال جدید آرزوی سلامتی و خوشبختی می کردند. این مراسم در منطقه اردبیل به آئین « نواوستی » معروف است .

اگرچه آیین های چهارشنبه‌ آخر سال در دین و مذهب ما ریشه نداشته است اما بعنوان حافظه تاریخی با منش اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته است و همه این آیین ها با اعتقاد به پروردگار ، امید به زندگی و نبرد با ناپاکی ها و اهریمنان حک شده است .

اگر این رسوم فرح‌انگیز توام شده با آرزوها و دعاهای معنوی فراموش شوند ، جای آن را منفجر کردن دیوانه وار مواد محترقه می گیرد که هرج و مرج و آسیب های ناشی از آن ، مخالف فلسفه شادی و معنویت آئین کهن چهارشنبه‌سوری است.