بیرجند؛ بهارستان علم و ادب

این شهرستان از شمال به قائن و زیرکوه، از جنوب به خوسف و سربیشه، از غرب به سرایان و از شرق به شهرستان درمیان و سربیشه محدود می شود. شهرستان بیرجند دارای یک بخش مرکزی است. بیرجند اولین شهر در ایران است که در سال ۱۳۰۲ ه.ش (قبل از تهران) از لوله کشی آب شهری برخوردار شد و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی در ایران شناخته می شود.

مدرسه شوکتیه بیرجند، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال۱۳۱۲ه.ش پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم، دو کنسولیاری انگلیس و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده اند.

برخی بر این باورند که بیرجند را بیژن پسر گیو بنیاد گذارده، ولی هیچ نشانه ای راجع به این موضوع وجود ندارد. شواهد و قراینی وجود دارد که نشان دهنده این است که خراسان جنوبی جزو ایالات شاهنشاهی هخامنشی، اشکانی و سپس ساسانی قلمداد می شده است. علاوه بر این، وجود محله ای به نام گبرآباد و گورستان هایی به همین نام در بیرجند و روستاهای اطراف نشان می دهد که تا سده هایی پیش از گسترش دین مبین اسلام در ایران، هنوز عده زیادی زرتشتی در این سرزمین می زیسته اند. اولین بار یاقوت حموی در قرن ششم هجری از آن نام می برد. پس از یاقوت، حافظ ابرو در قرن نهم هجری بیرجند را شهر عمده ایالت قهستان شمرده که کشاورزی (کشت زعفران، غلّه، انگور و میوه) و بازرگانی در آن رونق فراوانی داشته است.

موقعیت جغرافیایی بیرجند و در نتیجه نامساعد بودن عوامل جغرافیایی برای یک زندگی کشاورزی و از طرف دیگر واقع شدن بر سر راه های تجاری و بازرگانی جنوب خراسان (قهستان) و احراز مرکزیت اقتصادی در این منطقه، باعث رشد و رونق اقتصادی آن تا اوایل حکومت صفویه گردیده و تدریجا نقش تجاری و بازرگانی به آن داده و زمینه شهرشدن آن را فراهم آورد، به گونه ای که توانست در اندک زمانی با احراز کارکردهای ارتباطی و اقتصادی در جنوب خراسان، جانشین شهر قائن شود. مقارن ظهور سلسله صفویه، بیرجند حاکم نشین قهستان شد و حکومت بیرجند به دست خاندان امیریه (خزیمه) افتاد. نخستین آثار رشد کالبدی شهر بیرجند از اواخر سلسله صفویه به عنوان مرکز و حاکم نشین ولایت قائنات آغاز می شود. افزایش جمعیت شهر در طول دوران حیاتش نیز از همین دوران آغاز می شود و همزمان با افزایش جمعیت بر اثر نیاز به ساخت و سازهای جدید، محلات شهر به طرف شمال، شمال غربی و شرق توسعه می یابند.