دارالفنون، گنجینه آموزش‌وپرورش نوین ایران

امیرکبیر پس از سفر به روسیه، متوجه نیاز فوری کشور به مرکز آموزش عالی شد بنابراین از ابتدای صدارت خود، برای ایجاد این مرکز تلاش کرد اما هیچ‌گاه شاهد افتتاح آن نشد. نخستین دسته از استادان به سرپرستی دکتر یاکوب ادوارد پولاک، دو روز پس از دست‌گیری و تبعید امیرکبیر به تهران رسیدند و با استقبال گرمی مواجه نشدند. با این حال، دارالفنون در روز یکشنبه ششم دی ماه ۱۲۳۰، سیزده روز پیش از قتل امیرکبیر و با حضور ناصرالدین شاه، آقاخان نوری صدراعظم جدید و گروهی از دانشمندان و معلمان ایرانی و اروپایی با ۳۰ نفر شاگرد رسما گشایش یافت.

از نامه‌های به جا مانده از امیرکبیر و مندرجات روزنامه وقایع اتفاقیه و اسناد دیگر برمی آید، در آغاز نام خاصی برای این واحد آموزشی در دست ساخت، در نظر نگرفته بودند و از این بنا با عناوین مدرسه، مدرسه جدید، مکتب خانه پادشاهی، تعلیم خانه، معلم‌خانه و مدرسه نظامیه یاد شده‌ است. در آخرین نامه‌ای که امیرکبیر به سفیر ایران در روسیه برای پیگیری جذب استادان اروپایی می‌نویسد، از این بنا به عنوان مدرسه نظامیه یاد می‌کند.

در منابع پیش و پس از تاسیس دارالفنون، به خصوص در خاطرات دانش‌آموختگان اروپا به واژه دارالفنون برمی خوریم.

دارالفنون مجهز به آزمایشگاه فیزیک و شیمی و داروسازی، چاپخانه، کتابخانه، سفره‌خانه یا غذاخوری بود. در یکی از اتاق‌های آن دو اسکلت برای آموزش دانشجویان پزشکی نگهداری می‌شد. در نیمه اول سال۱۳۰۴ قمری نیرالملوک، وزیر علوم با همکاری امین السلطان، وزیر مالیه با خرید و تخریب خانه‌های ساکنان ضلع جنوبی مدرسه، تالار بزرگ نمایش را ساختند تا ناصرالدین شاه که در سفر فرنگ با تئاتر آشنا شده بود، در آن به تماشای تئاتر بپردازد. در اصلی مدرسه ابتدا به خیابان باب همایون باز می‌شد که بنا به مصالحی آن را بستند و در ورودی را به خیابان ناصریه یا ناصر خسرو فعلی باز کردند.

ساختمان دارالفنون زمان امیرکبیر هشتاد سال پابرجا ماند و با وجودی که همچنان قابل استفاده بود، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی تخریب شد.

در این سال میرزا یحیی خان اعتمادالدوله قراگزلو، وزیر معارف وقت ساختمان اولیه را در هم کوبید و با نقشه و نظارت مارکف، مهندس روسی، ساختمان فعلی رابه جای آن ساخت. علی اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت نیز در سال ۱۳۱۳ خورشیدی در شمال و جنوب، عمارتی را بر آن افزود.

اکنون در ورودی بنا در شمال شرقی مدرسه و رو به خیابان ناصر خسرو باز می‌شود. این دروازه به شیوه معماری سنتی دارای طاق زنجیره‌ای بلندی است. در دوسوی درگاه دوستون استوانه‌ای نقره‌ای رنگ طاق این دروازه را نگاه داشته ‌است. ساختمان کنونی سی و دو کلاس درس دارد، دوازده کلاس در دو طبقه ضلع شرقی و به همان اندازه در ضلع غربی و هشت کلاس در دو طبقه ضلع شمالی.

سالن‌های نمایش و غذاخوری نیز در ضلع جنوبی ساخته شده‌اند. احتمالا این دو سالن باید از همان بناهای اولیه دارالفنون باشد و مارکف ساختمان کلاس‌ها را تخریب وبازسازی کرده‌است.

رشته‌های تحصیلی پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپ‌خانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی رشته‌هایی بود که در دارالفنون تدریس می‌شد. زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا دروس مشترک همه رشته‌ها بود، بعدها زبان انگلیسی، روسی، نقاشی و موسیقی به این درس‌ها افزوده شد.