خطر فروریزش زمین در کمین پایتخت

علی بیت‌اللهی در گفت‌وگو با پانا با اشاره به فروریزش‌های شهر تهران اظهار کرد: «فروریزش محله شهران در خردادماه سال ۹۵ که با گسیختکی لوله اصلی گاز و آتش‌ناشی از آن به ارتفاع ۵۰ متر همراه بود، سرآغاز توجه جدی به ریسک فروریزش زمین در کلانشهر تهران است، رخدادی که پیشتر نیز در ابعاد کوچکتر در نقاط مختلف تهران اتفاق افتاده بود و احتمال خطر آن از سال‌ها پیش داده می‌شد. این حادثه در زمان خلوتی شهر و فقدان ترافیک رخ داد و معلوم نبود اگر ساعت رخداد در اوج شلوغی و ترافیک شهر تهران بود، چه حوادثی در اثر فروریزش زمین می‌توانست رخ دهد.»

فروریزش زمین در شهران و آتش‌سوزی ناشی از گسیختگی لوله گاز

وی افزود: «در شهریورماه سال ۹۵، فروریزش زمین در خیابان پیامبر در مجاورت ایستگاه مترو و فروشگاه کوروش رخ داد و در این حادثه یک خودرو به داخل فروچاله افتاد و یک خودروی دیگر در خطر فروافتادن قرار گرفت. علاوه بر این در میدان قیام، انتهای خیابان مولوی، فروریزش زمین در ۱۶ مهرماه ۱۳۹۵ منجر به مدفون و کشته شدن یک آتش‌نشان و یک کارگر شد. در آذرماه نیز در خیابان مولوی، نزدیک به میدان محمدیه، فروریزش بزرگی در مجاورت یک ساختمان ۴ طبقه مسکونی با حدود ۵۰ نفر ساکن رخ داد.»

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه فروریزش‌های سریالی پایتخت ادامه دارد، گفت: «در ادامه فروریزش‌های زمین در مجاورت بیمارستان شهید اکبرآبادی (خیابان مولوی)، سه راه خیام و در چهارراه مولوی (تقاطع شهید مصطفی خمینی) در سال ۹۷ تاریخ ۱۰-۸-۱۳۹۷ رخ دادند.»

به گفته وی، بررسی‌ها نشان می‌دهد در تمامی رخدادهای مربوط به فروریزش، اثر قنوات قابل ملاحظه بوده و به‌ویژه در مناطق و نقاطی که مسیر گذر رگه‌های آب زیر سطحی با گودبرداری‌های عمیق ساختمان یا احداث مترو سد شده بود، این امر محسوس‌تر و تاثیرگذارتر بوده است.

وی با اشاره به قنات‌های شهر تهران گفت: «مسیر قنات‌ها طبق نقشه‌ای که بر اساس پراکنش میله‌های آن در عکس‌های هوایی سال‌های ۱۳۳۵ و عکس‌های دهه ۴۰ تهیه شده است به سمت مناطق ۱۹ و ۲۰ و ۱۵ و ۱۶ است که در مسیر خود به‌ویژه باغات و اراضی مرکزی و جنوبی تهران را سیراب می‌کردند و خروجی آب‌ قنات‌های تهران، به اراضی جنوبی شهر ری می‌رسیده است.»

مسیر رشته قنوات تهران تهیه شده در سال ۳۵

آماری از قنات‌های تهران

بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: «بر اساس نقشه‌های تهیه شده از سوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران در سال‌های پیشین و بر اساس داده‌های مهندسان مشاور همکار سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران و بر اساس مشاهدات عکس‌‌های هوایی، رشته قنوات تهران با احتساب تقریبی رشته قنوات احتمالی در مناطق ۱۱ و ۱۲ حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است و از طول ۱۴۰۰ کیلومتری می‌توان ۶۵۰ کیلومتر از رشته قنوات را طول اصلی و قابل استناد و مابقی ۷۵۰ کیلومتر را رشته قنوات احتمالی بر اساس برآورد و ارزیابی‌ها قلمداد کرد.»

وی با بیان اینکه برآورد می‌شود حدود ۶۰،۰۰۰ میله قنات در گستره شهر تهران وجود داشته باشد، گفت: «از این تعداد بر اساس گمان نگارنده حدود ۷ تا ۸ هزار میله قنات حداقل در مناطق ۱۱ و ۱۲ تهران پراکندگی دارند. تعدادی از این چاه‌های قنات‌ها و آب آنها هم اکنون نیز از سوی شهرداری تهران و تعدادی دیگر از نهادها استفاده می‌شود. مالکیت این قنوات نیز اغلب شخصی بوده ولی به‌دلیل رها شدن آنها از سوی نهادهای دیگر مورد استفاده قرار گرفته‌اند.»

طویل‌ترین رشته قنات تهران ۲۵ کیلومتر است

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: «بر اساس اطلاعات موجود طول هر کدام از رشته قنوات متغیر و حداکثر تا ۱۵ کیلومتر نیز می‌رسد. این طول البته به‌دلیل انقطاع و دست خوردگی بر اساس احداث بنا، در اطلاعات موجود به همین مقدار درج شده که احتمالا بیشتر هم بوده است اما بر اساس برخی از اطلاعات طول طویل‌ترین رشته قنات تهران تا ۲۵ کیلومتر نیز بالغ می‌شده است.»

وی افزود: «اگر نقشه توزیع میله و رشته قنات‌ها را به زیر سطح زمین تصویر کنیم تجسمی از پی و وضع ساختگاه پهنه کلانشهر تهران بدست می‌آید که نگران کننده است. این نگرانی هم بواسطه پی در شهر هنگام رخداد زمین لرزه‌هاست و هم بواسطه پتانسیل رخداد فروریزش‌های پراکنده محتمل است. این وضع مسلما باید مورد توجه بیشتر به روش‌های پایدارسازی قنوات شود و ضرورت دارد که در این زمینه تمهیدات مهندسی به کار گرفته شود.»

سیمای پخش شدگی قنوات در گستره تهران و تصویر آن در پی و فونداسیون کلی شهر

بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: «اغلب محدوده‌های شهری تهران به‌ویژه مناطق مرکزی و جنوبی مسیر گذر شاخه‌های قنوات هستند و تراکم آنها در خروجی جنوبی شهر بیشتر است. وجود چنین وضعی با توجه به شرایط آبرفت‌های تهران در مرکز و جنوب شهر، پتانسیل فروریزش زمین را بالا برده است اما احتمال فروریزش فقط محدود به مناطق مرکزی و جنوبی تهران نیست و احتمال وقوع آن در بخش‌های شمالی‌تر نیز وجود دارد.»

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: «پراکنش قنوات در شهر تهران و آب‌های عبوری از آنها وقتی در کنار اثر سدکنندگی دیواره‌های گودهای عمیق و سازه‌های زیرزمینی مانند تونل‌های مترو و ایستگاه‌های آن در نظر گرفته شود، خطر آب‌شستگی و ایجاد حفرات و مغارهای زیرزمینی بیشتر محسوس است.»

بارندگی و افزایش احتمال فروریزش زمین

وی درباره بارندگی و افزایش احتمال فروریزش زمین نیز گفت: «با نگاهی به شیب زمین تهران از شمال به جنوب، می‌توان دریافت که مسیر رگ‌آب‌های زیرزمینی و قنوات مسیر پرشیب بوده که در آن سرعت حرکت آب زیر سطحی و قدرت حمل آن بیشتر می‌شود. در تعدادی از گودبرداری‌ها به وضوح می‌توان به سرعت و قدرت بالای جریان آب‌های رگه‌ای زیر سطحی پی برد. اختلاف ارتفاع حدود ۷۵۰ متری بین شمال و جنوب تهران، موجب سرعت گرفتن بیشتر رگه‌های آب زیر سطحی و در نتیجه قدرت آب‌شستگی بیشتر آنها می‌شود. در مواقع بارندگی‌ها، به جهت آنکه نفوذ آب باران از طرق مختلف به زیر سطح زمین بیشتر شده و آب قنوات و رگ‌آب‌ها به‌طور قابل ملاحظه‌ای بیشتر می‌شود، بنابراین قدرت تخریب آب‌های جریانی و رگه‌ای زیر سطحی (رگ‌آب‌ها و آب قنوات) بیشتر شده و احتمال تشکیل حفره‌های زیر سطحی و به تبع آن فروریزش بیشتر می‌شود.»

راهکارهای الزامی برای مقابله با فروریزش زمین در تهران

وی با تأکید بر اینکه قنات‌ها به دلیل فقدان مالکیت فعال و فقدان قانون مشخص درباره صیانت از آنها، از عوامل اصلی فروریزش در تهران هستند، گفت: «ضرورت دارد تا مسئولیت حفظ و نگهداری قنات‌ها با توجه به ضرورت ارتقاء ایمنی شهری، به نهاد معینی بر اساس قانون و طبق مصوبه‌ای لازم الاجرا سپرده شود. شهرداری تهران، مناسب‌ترین گزینه برای واگذاری این مسئولیت است و پبشنهاد می‌شود تا در نهادهایی مانند مجلس و شورای عالی شهرسازی و معماری مبانی قانونی آن را مهیا کرده و مصوبات لازم الاجرایی ابلاغ شود.»

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بیان کرد: «ضرورت دارد تا در گودبرداری‌ها و احداث سازه‌های زیر زمینی مانند تونل و ایستگاه مترو، الزام شود که مسیر قنوات و رگ‌آب‌ها با روش‌های مربوطه، مسدود نشود. برای این منظور، شرکت قطارهای شهری تهران در بخش مترو و سازمان نظام مهندسی و کارفرمایان و ناظران و پیمانکاران براساس ضابطه مشخصی باید دارای مسئولیت جدی شوند.»

وی با تأکید بر اینکه شناسایی قنوات در معابر اصلی و استحکام آن‌ها باید در برنامه‌های شهرداری تهران قرار گیرد، گفت: «خیابان مولوی، منطقه ۱۱ و ۱۲ و اطراف ساختمان‌های مهم با گودبرداری‌های عمیق در درجه اول اهمیت هستند.»