فیلترینگ؛ نیازها، فرصت‌ها و چالش‌ها

فضای مجازی، تحولی شگرف در ارتباطات انسانی ایجاد کرده و امروز یکی از مؤلفه‌های اساسی زندگی روزمره مردم در سراسر جهان به شمار می‌رود. این فضا به بستری برای آموزش، تجارت، سرگرمی و حتی سیاست‌گذاری اجتماعی تبدیل شده است. با این حال، استفاده از فضای مجازی در بسیاری از کشورها، به‌ویژه ایران، همواره درگیر تضادهایی بوده است.

سیاست‌های فیلترینگ و محدودیت دسترسی به برخی پلتفرم‌های بین‌المللی در ایران، از یک سو به دنبال حفظ امنیت و سلامت اجتماعی بوده، اما از سوی دیگر باعث شده تا کاربران به ابزارهای غیرقانونی مانند فیلترشکن‌ها متوسل شوند. این موضوع نه تنها به اقتصاد دیجیتال کشور آسیب رسانده، بلکه مشکلاتی همچون امنیت اطلاعات کاربران و رواج استفاده غیرمسئولانه از اینترنت را نیز به همراه داشته است.

فیلترینگ: ابعاد مثبت و منفی سیاست‌های محدودکننده

سیاست‌های فیلترینگ در ایران با هدف کنترل محتوای غیراخلاقی و مخرب، محافظت از امنیت ملی و جلوگیری از تهدیدهای اجتماعی آغاز شد. این محدودیت‌ها، اگرچه در نگاه اول به نظر می‌رسید اهداف مشخصی را دنبال می‌کنند، اما به مرور زمان باعث بروز مسائل و مشکلات جدیدی در جامعه شد.

از یک سو، طرفداران فیلترینگ معتقدند که محدود کردن دسترسی به برخی پلتفرم‌ها، می‌تواند  تقویت شبکه‌های اجتماعی داخلی را در پی داشته باشد و از گسترش محتوای نامناسب، تقویت شایعات و آسیب‌های فرهنگی هم جلوگیری کند. برای مثال، محتوای نامناسبی که برای کودکان و نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی بدون نظارت منتشر می‌شود، از جمله دلایلی است که سیاست‌های محدودکننده را ضروری جلوه می‌دهد.

اما از سوی دیگر، منتقدان این سیاست‌ها معتقدند که فیلترینگ نه تنها نتوانسته به اهداف خود برسد، بلکه مشکلاتی از جمله گسترش استفاده از ابزارهای عبور از فیلتر، کاهش اعتماد عمومی به سیستم و خروج سرمایه از اقتصاد دیجیتال کشور را به همراه داشته است.

بازار فیلترشکن‌ها: چالشی اقتصادی و امنیتی

یکی از بزرگ‌ترین پیامدهای فیلترینگ، گسترش استفاده از فیلترشکن‌ها است. کاربران برای دسترسی به پلتفرم‌های فیلتر شده، ناچار به استفاده از این ابزارها هستند. اما آیا این ابزارها تنها راهی برای دور زدن محدودیت‌ها هستند یا چالش‌هایی بزرگ‌تر را نیز به همراه دارند؟

۱. امنیت اطلاعات کاربران: بسیاری از فیلترشکن‌ها توسط توسعه‌دهندگانی در خارج از کشور طراحی شده‌اند و اغلب از استانداردهای امنیتی کافی برخوردار نیستند. این ابزارها اطلاعات شخصی کاربران، از جمله داده‌های مالی و موقعیت مکانی آن‌ها را جمع‌آوری کرده و در مواردی به فروش می‌رسانند. در نتیجه، امنیت کاربران به شدت در معرض خطر قرار می‌گیرد. سید ستار هاشمی طی اظهار نظری در این خصوص گفت: «بر اساس آمار «ایسپا» ۸۳.۵ درصد گوشی‌های کشور مجهز به فیلترشکن هستند. باید بگویم رابطه بسیار معناداری میان نصب فیلترشکن و حمله به زیرساخت‌های بانکی وجود دارد که غیرقابل انکار است.»

۲. گردش مالی عظیم در خارج از کشور: برآوردهای غیر رسمی و برخی اظهارات نشان می‌دهد که گردش مالی مرتبط با خرید و فروش فیلترشکن‌ها در ایران به میلیاردها تومان در ماه می‌رسد. این سود عظیم عمدتاً به جیب شرکت‌های خارجی یا توسعه‌دهندگان غیرقانونی می‌رود، در حالی که این پول می‌توانست در اقتصاد دیجیتال کشور سرمایه‌گذاری شود. برای مثال سید ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت چهاردهم که در ابتدای آذرماه امسال در کمیسیون توسعه کسب و کار‌های دانش‌بنیان و اقتصاد دیجیتال خرسان رضوی حاضر شده بود، در این خصوص اظهار کرد: «استفاده از فیلترشکن‌ها باعث شده تا شبکه ما یکی از شبکه‌های آلوده قلمداد شود که وقتی درخواست‌ها را به سمت سایت‌های ارائه‌دهنده سرویس ارسال می‌کنیم پاسخ دریافت نشود. ضرر فیلترینگ برای ارتباطات کشور بیش از ۵۰ همت است. یک فضای اقتصادی غیر شفاف نیز شکل گرفته که چند ده هزار میلیارد تومان است. خیری در وضعیت موجود نیست و باید تغییر رویه اتفاق بی‌افتد.»

۳. دسترسی بی‌قید و شرط به محتوای نامناسب: استفاده از فیلترشکن‌ها نه تنها دسترسی کاربران به پلتفرم‌های مفید را ممکن می‌سازد، بلکه آن‌ها را در معرض محتواهای نامناسب و حتی خطرناک قرار می‌دهد. بسیاری از خانواده‌ها از این موضوع به شدت نگران هستند، چرا که کودکان و نوجوانان بدون هیچ محدودیتی به این ابزارها دسترسی پیدا می‌کنند.

لزوم نظارت و مدیریت هوشمندانه، به ویژه در حوزه کودک و نوجوان

یکی از مهم‌ترین چالش‌های رفع فیلترینگ، نگرانی درباره تأثیرات آن بر کودکان و نوجوانان است. این گروه به دلیل عدم آگاهی کافی و توانایی تفکیک محتوای مناسب از نامناسب، به شدت در معرض خطرات فضای مجازی قرار دارند، اما دسترسی همگانی به فیلترشکن‌ها نیز آن‌ها را در معرض آسیب‌های اجتماعی بسیاری قرار می‌دهد و با داشتن آن فیلترشکن، تقریبا تمامی درب‌ها در فضای مجازی به رویشان باز است!

علی رزمی، کارشناس حوزه ارتباطات در گفت‌وگو با پانا در رابطه با آسیب‌های رفع فیلترینگ و عدم رفع فیلترینگ برای کودکان اظهار کرد: «رفع فیلترینگ اگر بدون برنامه‌ریزی انجام شود، می‌تواند آسیب‌های جدی به کودکان و نوجوانان وارد کند. اما اگر همراه با توسعه ابزارهای نظارتی، آموزش و فرهنگ‌سازی باشد، می‌تواند بستری ایمن‌تر و مفیدتر را برای این گروه فراهم سازد.»

وی افزود: «البته عدم رفع فیلترینگ نیز آسیب‌های مخصوص به خود را دارد. به هرحال کسی که برنامه‌ای تحت عنوان فیلترشکن روی گوشی‌اش نصب باشد، به تمامی محتوای موجود در فضای وب دسترسی دارد. حال اگر کودکی به این ابزار دسترسی داشته باشد با توجه به اینکه نمی‌‌تواند مطالب مفید و مضر را از یکدیگر تمیز دهد، دچار مشکلات فراوانی خواهد شد و احتمال دارد در دام‌های بسیاری که در فضای وب پهن است، بی‌افتد.»

این کارشناس ارتباطات با تاکید بر اینکه اگر قرار است رفع فیلترینگ انجام شود، حتما باید هوشمندانه و با برنامه‌ریزی باشد، عنوان کرد: «در کنار رفع فیلترینگ باید به سمت توسعه پلتفرم‌های آموزشی بومی که محتوای مناسب برای کودکان ارائه می‌دهند نیز برویم. در حال حاضر «شبکه شاد» به عنوان یکی از پرکاربرترین شبکه‌های اجتماعی کشور که مخصوص کودکان است، در حال فعالیت جدی است، باید بیشتر به این شبکه اجتماعی توجه داشته باشیم و این توجه که قرار است منجر به توسعه شود باید به نحوی باشد که حتی در زمانی که فیلترینگ وجود ندارد، دانش‌آموز کودک یا نوجوان به‌جای باقی فضاها در «شاد» ماندگار بماند.»

رزمی یادآور شد: «همچنین آموزش والدین و معلمان برای نظارت و همراهی با کودکان در فضای مجازی نیز امری بسیار موثر است، اینکه مواجهه با کودکان برای استفاده از این فضا صرفا سلبی باشد، هیچ‌گاه جوابگو نخواهد بود. هر پدر و مادری و هر معلم و آموزگاری باید شیوه صحیح نظارت بر فرزند و دانش‌آموز خود در فضای مجازی را یاد بگیرند.»

این کارشناس خاطرنشان کرد: «رفع فیلترینگ، اگر به درستی اجرا شود، می‌تواند تأثیرات مثبتی بر جامعه داشته باشد. از کاهش استفاده از ابزارهای غیرقانونی گرفته تا افزایش اعتماد کاربران به دولت. اما این کار نیازمند آماده‌سازی زیرساخت‌ها و آموزش عمومی است.»

وی در پاسخ به این پرسش که آیا رفع فیلترینگ به معنای کاهش نظارت است یا خیر، بیان کرد: «رفع فیلترینگ به معنای کاهش نظارت نیست. بلکه نظارت باید هوشمندانه‌تر و هدفمندتر شود. این یعنی استفاده از فناوری‌های پیشرفته برای مدیریت فضا.»