۱۳۸ هزار پروفایل ژنتیکی در بانک ژنتیک سازمان پزشکی قانونی کشور ثبت شده است

به گزارش قوه قضاییه، رضا رئوفیان رئیس بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران درباره اینکه پروژه احداث بانک ژنتیک از چه سالی شکل گرفت؟ گفت: فعالیت پروژه بانک ژنتیک از سال ۱۳۹۴ عملاً شروع شد؛ ولی قبل از آن نیز در این رابطه فعالیت هایی از قبیل تعریف ساختار، تصویب دامنه شمول جرایم، انتخاب اعضا و تقسیم وظایف محول تا حدّی انجام شده بود. پایه‌ریزی رسمی این بانک طبق قانون برنامه ۵ ساله پنجم توسعه کشور صورت گرفت.

وی ادامه داد: در سال ۱۴۰۲ جهش بزرگی از لحاظ حجم کار داشتیم. در سنوات گذشته بحث تحریم‌ها و همچنین شرایط کاری آزمایشگاه‌ها به گونه‌ای بود که واقعاً برای ما امکان پذیر نبود که بتوانیم به طور متمرکز کارهای مربوط به ذخیره نمونه ژنتیک مجرمین را انجام دهیم؛ ولی در سال ۱۴۰۲ در راستای تحقق دستورات ریاست سازمان و همدلی و کمک‌های معاونت توسعه سازمان و با تلاش همکاران ما در آزمایشگاه ژنتیک، زنجیره تأمین کیت‌های مصرفی ما روی محصولات تولید داخل متمرکز شد. طبعاً نقصانی که قبلا داشتیم از لحاظ بحث کیت و مواد مصرفی تا حد زیادی مرتفع شد و زنجیره تأمین به داخل کشور انتقال پیدا کرد. با برنامه‌ریزی‌هایی که صورت گرفت و دستورالعمل‌هایی که ابلاغ شد سرعت کار ما هم به‌نوعی به استانداردهایی که متوقع بودیم نزدیک‌تر شد.

به گفته رئیس بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران، تقریباً در طول سال ۱۴۰۲ میزان موجودی‌های سامانه بانک ژنتیک را ۲ برابر کردیم و الان هم معتقد هستیم که طی امسال بتوانیم با همین قدرت و توانی که همکارانمان دارند پروژه را جلو ببریم و شاید تا پایان سال بتوانیم آنچه را که به‌عنوان ذخایر نمونه مربوط به مجرمین هست را به‌روزرسانی کنیم و عملا نمونه‌های کار نشده در بایگانی را به صفر برسانیم. در صورت تحقق این امر، آزمایشگاه‌های ژنتیک سازمان از ابتدای سال ۱۴۰۴ تمام فعالیت‌شان را به‌صورت به‌روز و در لحظه در سامانه بانک ژنتیک ثبت خواهند کرد.

وی درباره اینکه اکنون چه تعداد پروفایل ژنتیکی در بانک ژنتیک موجود است؟ گفت: اکنون در سامانه بانک ژنتیک نزدیک به ۱۳۸ هزار پروفایل ژنتیکی به صورت ثبت دائم شده داریم که تقریباً ۱۱۱ هزار از این تعداد مربوط به مجرمین سابقه‌دار و مابقی پروفایل‌ها نزدیک به ۲۷ هزار شامل نمونه‌های صحنه جرم، اجساد و بقایای انسانی ناشناس، متهمین و قربانیان هستند.  

رئوفیان درباره اینکه تاکنون چند درصد از نمونه‌های مورد آزمایش با اطلاعات بانک ژنتیک تطابق داشته است؟ اظهار کرد: مرکز تشخیص هویت ناجا یکی از ضلع‌های مربوط به کشف جرم است که معمولاً نمونه‌های صحنه جرم را تهیه و به‌عنوان ضابط قضایی به کشف جرم کمک می‌کند. ما تقریباً از آن مقدار صحنه‌هایی که مرکز تشخیص هویت ناجا به‌عنوان پرونده‌های حل نشده به ما ارجاع داده‌اند تاکنون موفق شدیم نزدیک به ۲۰ درصد این موارد را کشف جرم کنیم. امیدواریم بتوانیم تمام پروفایل‌های مربوط به صحنه جرم را به‌صورت یکپارچه و یک‌جا در سامانه وارد کنیم تا یک تحول عظیم را در بحث کشف جرم رقم بزنیم.

وی درباره اینکه اساساً نمونه ژنتیک برای یک نفر چگونه ثبت می‌شود؟ گفت: به‌صورت روتین ما دو نوع ورودی داریم. یک نمونه مربوط به خون افراد زنده و یک نمونه مربوط به صحنه جرم. در تهیه پروفایل ژنتیک برای خون افراد زنده تکنولوژی که ما برای تهیه این پروفایل‌ها انجام می‌دهیم به‌ صورت مستقیم (Direct) است. از کارت‌هایی تحت عنوان F.T.A که مخصوص نگه‌داری خون/بزاق می‌باشد استفاده می‌کنیم. در این روش ما خون (یا بزاق) را روی این کارت‌ها می‌ریزیم؛ از جمله مزیت‌های این کارت‌ها این است که با توجه به جنس مواد شیمیایی این کارت، DNA از داخل سلول آزاد می‌شود و در داخل بافت این کارت نگهداری می‌شود. همچنین برای نگهداشت این کارت‌ها نیاز به تجهیزات پیچیده‌ای نداشته و در یک فضای با دمای معمولی قابل نگه‌داری است. از طرفی به‌صورت مستقیم می‌توانیم نمونه‌ها را PCR کنیم و توسط دستگاه ژنتیک آنالایزر پروفایل ژنتیک مورد نظر را استخراج و در سامانه ثبت کنیم.

رئیس بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران درباره اینکه آیا کارت‌های F.T.A تولید داخل هستند؟ گفت: بله. تقریباً تا ۲ سال پیش از کارت‌های وارداتی استفاده می‌کردیم؛ چون برای ما استاندارد بودن و قابلیت نگه‌داری نمونه روی کارت خیلی اهمیت دارد؛ و چون هر چقدر زمان به جلو می‌رود تنوع نشانگر (شاخص)‌های ژنتیکی که مورداستفاده قرار می‌گیرد متفاوت می‌شود و طبیعتاً قدرت شناسایی ما افزایش پیدا می‌کند، در نتیجه نمونه‌های خون به‌عنوان نمونه مرجع را باید بتوانیم به‌صورت بلندمدت نگه‌داری کنیم. تقریباً از ۲ سال پیش کارت‌هایی که در داخل کشور تولید شده در اختیار ما قرار گرفت و پس از کنترل کیفی و اعتبارسنجی مشاهده کردیم که این کارت‌ها با کارت‌های وارداتی تفاوتی ندارد؛ بنابراین این کارت‌های تولید داخل را به منظور جمع‌آوری نمونه‌ها در سطح کشور توزیع می‌کنیم.

به گفته وی، اکنون در بازه زمانی کمتر از یک روز کاری در یک مرکز، نزدیک به ۱۰۰ نمونه امکان استحصال پروفایل و ثبت در سامانه وجود دارد که ثبت در سامانه تقریباً به صورت لحظه‌ای بارگذاری می‌شود. اما در مورد نمونه‌های صحنه جرم فرآیند غربالگری روی نمونه انجام می‌شود که بررسی می‌کند آیا نمونه از کیفیت لازم جهت تهیه پروفایل‌های ژنتیک برخوردار است یا خیر؟ و یا با نمونه فرد (قربانی) تطابق دارد؟ و بعد از این مرحله وارد فرایند آزمایشگاه ژنتیک می‌شود. به‌صورت معمول این فرایند با احتساب زمان دریافت دستور قضایی می‌تواند حداقل بین سه هفته تا یک ماه طول بکشد.

رئوفیان درباره اینکه آیا هر استانی نمونه‌های خود را به‌صورت جداگانه در سامانه بارگذاری می‌کند یا نمونه‌ها برای ثبت به مرکز منتقل می‌شوند؟ گفت: یکی از سیاست‌های ما حفظ محرمانگی در کار است. آزمایشگاه ژنتیک ما به ۱۰ مرکز تقسیم می‌شود و این ۱۰ مرکز به‌عنوان آزمایشگاه‌های معین استان‌های کشور فعالیت می‌کنند. یعنی هر آزمایشگاه به فراخور توان عملیاتی که دارد بین یک تا ۴ استان را تحت پوشش قرار داده است. نمونه‌های اخذ شده از مجرمین سابقه‌دار به‌صورت متمرکز در بانک ژنتیک جمع‌آوری می‌شود و پس از بایگانی و رمزگذاری، به‌صورت خودکار و تصادفی بین استان‌ها توزیع می‌شود؛ یعنی این گونه نیست که اگر استانی کار تهیه پروفایل انجام می‌دهد مجرمین استان‌های خودش یا استان‌های تحت پوشش را داشته باشد، بلکه بر اساس برش استانی و ظرفیت کاری آن‌ها، حجمی از نمونه‌ها را در نظر می‌گیریم و در اختیارشان قرار می‌دهیم تا کار استحصال پروفایل‌ها را انجام دهند.

رئیس بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران درباره اینکه اکنون چه تعداد آزمایشگاه ژنتیک قانونی در کشور داریم؟  اظهار کرد: ۱۰ آزمایشگاه ژنتیک سازمان و همچنین آزمایشگاه بیولوژی مرکز تشخیص هویت پلیس آگاهی فراجا، به عنوان آزمایشگاه همکار که با همدیگر تعامل داریم، به این امر اختصاص دارد.

وی درباره اینکه اساساً چه مجرمانی باید پروفایل ژنتیکی‌شان در بانک ذخیره شود؟ گفت:‌ زمانی که بانک ژنتیک شکل گرفت، تحت عنوان تهیه شناسنامه ژنتیک هویت افراد بود و تقریباً تمام جمعیت کشور را به‌عنوان جمعیت هدف در بر می‌گرفت. ولی هدف ما این است که این موضوع به یک پروژه کاربردی تبدیل شود. طبعاً پیرو این قضیه یکی از تصمیماتی که گرفته شد این بود که ما فعلاً با توجه‌به وظیفه ذاتی قوه قضاییه، سازمان پزشکی‌قانونی کشور و دادستانی تمرکز بر روی کشف علمی جرم و بررسی عناوین مجرمانه باشد. در همین راستا ۸۹ عنوان مجرمانه به عنوان جامعه هدف برای ما تعریف شد. اگر به‌صورت کلی بخواهیم به آن ورود کنیم؛ این جرایم شامل جرایمی می‌شود که آثار بیولوژیک در صحنه به جا گذاشته باشند. مثل بعضی از جرایم امنیتی، جرایم علیه اشخاص و یا اموال عمومی، جرایم مواد مخدر، جرایم منافی عفت. این جرایم به طور کلی در دسته جرایم خشن، خطرناک و تکرارشونده قرار می‌گیرند. هر جرمی که در این دسته‌بندی قرار بگیرد شامل جامعه هدف ماست و پروفایل ژنتیکی آن مجرم باید در بانک ژنتیک ذخیره شود تا اگر در آینده جرمی اتفاق افتاد بتوانیم مجرم را شناسایی کنیم.

رئیس بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران درباره اینکه  آیا برنامه‌ای هست برای اینکه پروفایل ژنتیک همه افراد جامعه در این بانک ذخیره شود؟ گفت: تهیه پروفایل ژنتیک، فرایندی هزینه‌بر برای دولت است. بنابراین باید هدف‌گذاری ما به گونه‌ای باشد که در کنار آن هزینه-فایده را نیز در نظر بگیریم. اکنون تمرکزمان روی بحث مجرمین است و در لایه بعدی بحث مشاغل پرخطر را در جامعه هدف خودمان داریم. کسانی که عملاً به‌ عنوان افراد در معرض خطر شناخته می‌شوند. طبعاً ما باید پروفایل ژنتیک این افراد را داشته باشیم تا بتوانیم در صورت لزوم فرایند تعیین هویتشان را با توجه به حساسیت‌هایی که وجود دارد به حداقل زمان ممکن برسانیم.

رئوفیان درباره اینکه هزینه تهیه پروفایل‌ها به طور میانگین چقدر است؟ گفت: به‌ صورت میانگین تهیه هر پروفایل ژنتیکی و نگهداری از آن تقریباً بین ۲.۵ تا ۳ میلیون تومان برای دولت هزینه دارد.

وی درباره اینکه آیا از افراد هزینه‌ای بابت تهیه پروفایل ژنتیک اخذ می‌شود؟ گفت: خیر، بر اساس هدف‌گذاری که انجام دادیم ما برای پروژه بانک ژنتیک از کسی هزینه‌ای اخذ نمی‌کنیم.

رئوفیان درباره اینکه کار ذخیره پروفایل مشاغل حساس از قبیل خبرنگاران، کادر پرواز و شخصیت‌های مهم به کجا انجامید؟ گفت:‌ این پروژه با سازمان هواپیمایی کشور شروع شد و تقریباً از حدود ۵۰ درصد کادر پروازی که در صورت بروز سانحه ممکن است برای تعیین هویت به روش‌های ژنتیکی نیاز باشد مثل خلبانان، کمک خلبانان، مهندسین پرواز و مهمانداران نمونه‌گیری کردیم و یک بانک DNA مرجع از آن‌ها تشکیل دادیم تا اگر سانحه‌ای اتفاقی افتاد با اعلام اسامی افرادی که به‌عنوان افراد ثبت شده در آن سانحه بودند بتوانیم نمونه‌ها را بازیابی و به عنوان نمونه مرجع از آن‌ها استفاده کنیم. درباره سایر مشاغل از قبیل آتش‌نشانان، خبرنگاران، نیروهای مربوط به عملیات‌های برون‌مرزی، جنگل‌بانان و مشاغل حوزه عملیاتی شرکت نفت مثل اکتشاف با وزارت‌خانه‌ها و نهادهای مربوط به این مشاغل مکاتباتی را انجام داده‌ایم و برای تهیه پروفایل ژنتیک این افراد اعلام آمادگی کردیم، اما تاکنون اقدام قابل توجهی از سوی این سازمان‌ها در این ارتباط انجام نشده است. هم‌اکنون زیرساخت‌های لازم جهت راه اندازی بانک DNA مرجع یا در صورت لزوم استحصال پروفایل این افراد وجود دارد و هر سازمان یا ارگانی که بخواهد، می‌تواند این امکان را برای نیروهایش فراهم کند.  

وی درباره اینکه برای سال ۱۴۰۳ چه اقداماتی در دست انجام دارید؟ گفت: در سال جدید بحث توسعه سامانه بانک ژنتیک را در دست اقدام داریم. اکنون این بانک عملکرد خودش را در زمینه شناسایی جرم انجام می‌دهد، اما از حیث نحوه دسترسی کاربران به امکانات آن نیاز به توسعه دارد. آزمایشگاه‌های ما اکنون قسمتی از کارهایشان را در داخل سامانه انجام می‌دهند و باتوجه به این فرایندهای توسعه‌ای که برای سامانه در نظر گرفته شده امیدواریم امسال بتوانیم تمامی آزمایشگاه‌هایمان را به این سامانه مهاجرت دهیم. این اقدام طبعاً هم باعث تسریع در فرایند شناسایی می‌شود و هم به یکپارچگی داده‌ها بین آزمایشگاه‌ها کمک می‌کند. این اتفاق یک جهش بسیار بزرگ برای مجموعه سازمان خواهد بود. البته مرکز تشخیص هویت فراجا نیز از این قاعده مستثنی نیست و تلاش داریم که به‌صورت کامل همه آزمایشگاه‌ها در قالب یک شبکه یکپارچه به این بانک وصل شوند.

رئوفیان درباره اینکه این یکپارچه شدن چه مزایایی دارد؟ گفت: معمولاً تبادل اطلاعات بین سازمان‌ها و نهادها به‌سختی انجام می‌شود یا ضوابط خاص خودش را به همراه دارد. ولی با توجه به شکل گیری سامانه یکپارچه بانک ژنتیک، راهکارهای مناسبی را برای افزایش ضریب اطمینان کاربران ایجاد کردیم. اکنون اگر نمونه‌ای از یک صحنه جرم به مرکز تشخیص هویت ارجاع داده شود و نمونه‌ای از قربانی به سازمان پزشکی قانونی ارجاع داده شود در بستر بانک ژنتیک این تبادل داده اتفاق می‌افتد تا هم حلقه گم شده ارتباطی بین پرونده‌ها احیا شود و داده‌ها با همدیگر مرتبط شوند و هم از موازی کاری جلوگیری شود. فایده این امر این است که ما و آزمایشگاه ژنتیک مرکز تشخیص هویت فراجا به صورت کامل و در بستری امن با همدیگر تبادل اطلاعات خواهیم داشت.

وی درباره اینکه چه استان‌هایی آزمایشگاه ژنتیک دارند؟ گفت:‌ استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، تهران، خراسان رضوی، خوزستان، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمانشاه، گیلان و مازندران اکنون مجهز به آزمایشگاه ژنتیک هستند.

رئوفیان درباره اینکه با توجه به این که وجود این آزمایشگاه‌ها کمک بسیار زیادی به کشف جرم می‌کند چرا برای تجهیز همه استان‌ها به این آزمایشگاه‌ها اقدامی صورت نمی‌گیرد؟ گفت: برای راه‌اندازی هر آزمایشگاه ژنتیک حداقل ۳۰ میلیارد تومان برای فضای فیزیکی و تأمین تجهیزات اعتبار نیاز است. در کنار آن باید مبحث تامین نیروی انسانی متخصص و مواد مصرفی را نیز مدنظر قرار داد. اگر در تمام استان‌ها دستگاه‌های مورد نیاز را مستقر کنیم شاید از یک درصد ظرفیت این دستگاه‌ها هم استفاده نشود در این صورت هم اتلاف منابع و هم اسراف بسیار بزرگی را شاهد خواهیم بود. درصورتی‌که آن هزینه می‌تواند در مجموعه دیگری در آن استان هزینه شود که اثربخشی بیشتری را داشته باشد؛ بنابراین احداث این آزمایشگاه‌ها در سراسر کشور توجیه منطقی ندارد.

وی درباره اینکه اکنون آیا تمام آزمایشگاه‌های کشور به روز هستند؟ گفت: خیر، بخشی از آزمایشگاه‌ها به روز و مجهز هستند و بعضی در حال به‌روزرسانی هستند و تمام تلاش‌مان بر این است که تا پایان سال ۱۴۰۳ این کار به انجام برسد.

وی گفت: پروژه بانک ژنتیک یک پروژه ملی است و نیاز به یک وفاق ملی دارد که همه این پروژه را از آن خودشان بدانند. تا کنون هم اگر این پروژه پیشرفتی داشته و اگر توانسته گوشه کوچکی از وظایف و اهداف خود را به ثمر بنشاند قطعاً به این خاطر بوده که دستگاه‌های درگیر در این پروژه به این اتفاق نظر رسیده‌اند. ادامه فعالیت این بانک نیازمند این است که باز هم تمرکز و هم‌افزایی‌مان روی این پروژه بیشتر باشد؛ چون آینده کشف جرم روی این پروژه خواهد چرخید و هر چقدر بتوانیم برای پیشرفت آن بین نهادها و دستگاه‌های مرتبط با آن هم‌سویی و هماهنگی ایجاد کنیم می‌تواند منجر به اعتلای بیش از پیش این پروژه ملی شود. این پروژه متعلق به هیچ نهاد، سازمان و قوه‌ای نیست و متعلق به کشور است و هر چقدر بتوانیم آن را تقویت کنیم طبعاً بیشتر می‌شود از فواید آن در گسترش عدالت و امنیت و خدمت به آسودگی خاطر مردم استفاده کرد.