هوش مصنوعی و آینده کتاب کودک و نوجوان

سعید رضا عاملی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، در نشست «هوش مصنوعی، سواد دیجیتال و آینده کتاب کودک و نوجوان»، با قدردانی از برگزارکنندگان و سخنرانان، به اهمیت تلفیق مباحث نظری و عملی در این نشست اشاره کرد و از ظرفیت بالای داده‌ای ایجاد شده ابراز خرسندی کرد و دانلود بیش از ۱۱.۵ میلیون فایل از این فضا در سال ۱۴۰۲ را رکوردی قابل توجه دانست.

دکتر عاملی با بیان اینکه امروز در شرایطی قرار داریم که داده‌های بزرگ در جهان به وفور یافت می‌شوند، به پیش‌بینی لری پیج در سال ۱۹۹۸ در خصوص گوگل و تصور او از حجم عظیم داده‌ها اشاره کرد و گفت: شاید لری پیج هم تصور نمی‌کرد گوگل به این نقطه برسد، اگرچه در همان ابتدا با تصویرسازی گوگل به توان گوگل (گوگل پلکس)، پهنه داده‌ای بسیار بزرگی را برای آن متصور بود و شرکت آلفابت به عنوان کمپانی مادر گوگل نیز به دنبال گرفتن محتوای جهان بود. اینها به افق‌گشایی جهانی فکر می‌کردند و نگاه انحصاری داشتند تا بتوانند منحصراً یک ظرفیت بزرگی را در سطح جهانی به خودشان اختصاص دهند.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی بر ضرورت پذیرش تغییرات اساسی در زیست‌بوم کنونی تاکید کرد و افزود: باید بپذیریم که دو فضا پیدا کردیم؛ یک فضایی که تابع جغرافیاست و مرزهای ملی و قاعده دارد و یک فضای فرا جغرافیا داریم که این فضای فرا جغرافیا پهنه‌اش جهانی است و کاربرانش پنج و نیم میلیارد جمعیت کاربران فضای مجازی است که این جمعیت رشد پیدا خواهد کرد و با جمعیت جهان مساوی خواهد شد.

دکتر عاملی بر اهمیت ماهیت «رقومی» این فضا تاکید کرد و گفت: فضای مجازی بر پایه قوانین ریاضی و منطقی ساخته شده است. این محیط توسط الگوریتم‌هایی که در واقع معادلات ریاضی هستند، مدیریت می‌شود. الگوریتم‌ها راه‌حل‌هایی هستند که برای حل مسائل طراحی شده‌اند و به آثار بزرگی مثل خوارزمی، که پایه‌گذار علم الگوریتم بود، وابسته هستند.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی به ویژگی‌های مرکزی و غیرمرکزی این فضا اشاره کرد و ادامه داد: فضای مجازی دارای ترکیبی از مرکزیت و غیرمرکزیت است. از یک سو، شرکت‌هایی مانند تپسی، اسنپ، دیجی‌کالا، یا روبیکا ستاد‌های مرکزی دارند که عملکرد این فضا را کنترل می‌کنند. اما از سوی دیگر، این فضا به شدت وابسته به نقش کاربران است. کاربران نقش اصلی را در ایجاد محتوا و تعامل ایفا می‌کنند و به عنوان منابع انبوهی عمل می‌کنند. این ویژگی غیرمرکزی، فضای مجازی را از سایر محیط‌ها متمایز می‌کند. کاربران در اینجا نقش‌آفرینان اصلی هستند و بدون حضور آنها، این فضا نمی‌تواند زنده بماند.

وی با تاکید بر نقش محوری کاربران در فضای مجازی، افزود: ارزش سرمایه‌ای که در فضای مجازی ایجاد می‌شود توسط کاربر به وجود می‌آید. کاربران هستند که ارزش سرمایه را ایجاد می‌کنند.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی به ظرفیت عظیم آموزش و پرورش به عنوان یک منبع انبوه کاربر، اشاره کرد و گفت: آموزش و پرورش با داشتن نزدیک به ۱۹ میلیون دانش‌آموز – اگر که قبل از دبستان را هم ظرفیت آموزش و پرورش اضافه کنیم – با داشتن ۱۹ میلیون دانش‌آموز، ۱۲۰ هزار مدرسه، ظرفیت بزرگی دارد. به لحاظ منبع هیچ نهادی در کشور قدرت آموزش و پرورش را ندارد. اگر که به این ۱۹ میلیون پدر و مادر اضافه کنیم تبدیل به ظرفیت عظیمی می‌شود که باید به آن توجه ویژه شود.

هوش مصنوعی فرصتی برای شخصی‌سازی کتاب کودک و چالشی برای احساس و اخلاق

احسان طوفانی‌نژاد، متخصص تکنولوژی آموزشی، در نشست هوش مصنوعی، سواد دیجیتال و آینده کتاب کودک و نوجوان، با ابراز خرسندی از حضور در جمع اساتید و متخصصان و قدردانی از برگزارکنندگان، به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های کاربرد هوش مصنوعی در حوزه کتاب کودک و نوجوان از دیدگاه تکنولوژی آموزشی پرداخت و گفت: یک کتاب ایده‌آل برای کودک، کتابی است که کودک وقتی آن را باز می‌کند، قهرمان داستانش خود او باشد و عملاً خود را در آن کتاب ببیند. حتی فضای ترسیم‌شده کتاب و فضای زمینه آن در همان محله و شهری باشد که کودک در آن قرار دارد. در کنارش، اگر قرار است کودک در موقعیت‌های مختلف جغرافیایی کشورمان باشد، کتاب با گویش محلی همان محله نوشته و نگارش شده باشد و حتی برای ارتباط بهتر با کودک، برخی از ویژگی‌های خاص آن کودک که توسط والدینش گفته شده، در کتاب گنجانده شده باشد.

طوفانی‌نژاد تحقق رویای کتاب‌های شخصی‌سازی‌شده را دور از دسترس ندانست و اظهار کرد: شاید دو سه سال قبل اگر چنین چیزی را می‌گفتیم، ممکن بود بگوییم خیلی بعید است، مگر اینکه مثلاً یک موسسه‌ای بیاید برای یک نفر، یک کودک، طراحی این‌گونه را انجام دهد. چون از لحاظ هزینه، از لحاظ تخصص، از لحاظ زمان، طبیعتاً این کار غیرممکنی به نظر می‌رسید. اما حالا با توجه به این، می‌خواهیم ببینیم هوش مصنوعی چگونه می‌تواند کمک کند.

وی افزود: هوش مصنوعی می‌تواند بر اساس ویژگی‌های منحصر به فرد هر کودک، سناریو و محتوای کتاب را شخصی‌سازی کند. این کار به دنبال دستیابی به اهداف آموزشی یا تفریحی کتاب است. در حالی که کودک با کتاب داستانی، آموزشی یا کتاب فعالیت کار می‌کند، مسیر داستان یا محتوا بر اساس بازخورد کودک تغییر می‌کند. این نوع کتاب‌ها باعث می‌شود کودک به‌صورت فعال در داستان شرکت کند.

این متخصص تکنولوژی آموزشی ادامه داد: هوش مصنوعی می‌تواند کتاب‌ها را بر اساس ویژگی‌های محلی، زبانی و فرهنگی هر منطقه یا جامعه تطبیق دهد. این ویژگی به ایجاد کتاب‌هایی کمک می‌کند که با نیازهای مختلف جوامع هماهنگ باشند. سامانه‌هایی وجود دارند که اجازه می‌دهند با استفاده از تصویر و ویژگی‌های یک فرد، آواتاری شبیه او در داستان ظاهر شود. به عنوان مثال، می‌توان عکس فرزند خود را وارد کرد و داستانی را که شامل نام و ویژگی‌های فرزند است، ایجاد کرد.

وی افزود: نویسندگان و طراحان می‌توانند از هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری برای تولید ایده‌های خلاقانه در تولید انواع کتاب استفاده کنند. این ابزار به جای ایجاد کامل محتوا توسط هوش مصنوعی، به انسان کمک می‌کند تا خلاقیت خود را گسترش دهد. همچنین استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند سرعت نشر کتاب‌ها را بالا ببرد و فرآیند تولید و توزیع را بهینه‌تر کند. با استفاده از هوش مصنوعی، می‌توان محتوای موجود را غنی‌تر کرد. یکی از روش‌های این غنی‌سازی، چندرسانه‌ای کردن محتوا است. به‌عنوان مثال، داستان‌ها را می‌توان به صورت پادکست یا فیلم کوتاه تبدیل کرد تا جذابیت بیشتری پیدا کنند.

طوفانی‌نژاد افزود: تولید محتوای واقعیت افزوده (AR) کاری پیچیده و زمان‌بر است، اما با استفاده از انجین‌های متصل به هوش مصنوعی، این فرآیند ساده‌تر شده است. اپلیکیشن‌های هوشمند نیز می‌توانند با دریافت ورودی‌هایی مانند کاراکتر، تم اصلی و هدف، داستانی را تولید و خوانده شود. این فناوری‌ها به ما کمک می‌کنند تا کتاب‌هایی تولید کنیم که نه تنها جذاب‌تر هستند، بلکه با نیازهای جدید کودکان هماهنگ باشند.

طوفانی‌نژاد در ادامه  به تجربه عملی در زمینه استفاده از هوش مصنوعی برای بازطراحی کتاب آموزش زبان عربی به نام «کتاب‌های الوان» اشاره کرد و گفت: این کتاب که در برخی مدارس به کار می‌رود، توسط یک معلم کتاب انتخاب شد تا بازطراحی شود. برای این کار، گروهی از متخصصان ۸ ماه زمان و بودجه‌ای حدود ۴۰۰ میلیون تومان دریافت کردند تا تصاویر را سرازیر کنند، کتاب را غنی‌سازی و فعالیت‌های جدیدی برای آن ایجاد کنند.

طوفانی‌نژاد توصیه‌هایی برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی در حوزه کتاب کودک ارائه کرد و افزود: تمام محتوای تولیدی توسط هوش مصنوعی باید با نگاه انتقادی بررسی شود. باید ابتدا نیازهای آموزشی مشخص کرد و سپس فناوری را برای رسیدن به آن‌ها به‌کار برد. آگاهی‌سازی در میان طراحان، سیاست‌گذاران، والدین و کودکان ضروری است. نیاز است به توسعه مدل‌های زبانی بومی بر اساس داده‌های داخلی پرداخته شود. باید منشوری برای استفاده اخلاقی از هوش مصنوعی تدوین شود. هوش مصنوعی نباید به‌عنوان جایگزین هوش انسانی در نظر گرفته شود، بلکه باید به‌عنوان «هوش افزوده» (IA) به‌کار رود. افرادی که از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، در آینده می‌توانند جایگزین آن‌هایی شوند که از این فناوری بهره نبرده‌اند.

چالش‌های صنعت نشر دیجیتال کودک و نوجوان در برابر هوش مصنوعی و محتوای خارجی

علی محمدپور، دبیر انجمن ناشران دیجیتال کودک و نوجوان، در این نشست به بررسی چالش‌های سیاستی، اقتصادی و فناوری‌ای پرداخت که صنعت نشر دیجیتال کودک را تهدید می‌کند.

محمدپور با تشبیه بازار فناوری به یک فروشگاه بزرگ و متنوع، به وضعیت نامطلوب مصرف محتوای دیجیتال کودک در ایران اشاره کرد: بازار فناوری بسیار عظیم است، اما باید به دارایی‌ها و ظرفیت‌های خود نگاه کنیم. حال حاضر، ما قابلیت استفاده کافی از این بازار را نداریم.

محمدپور گفت: بیش از ۹۵ درصد مصرف کودکان ایرانی شامل محتوای خارجی است، حتی این محتوا الزاماً به زبان فارسی نیست و بیشتر روی پلتفرم‌های خارجی مصرف می‌شود. حتی شبکه پویا نیز بخش عمده‌ای از محتوای خود را از منابع خارجی تأمین می‌کند.

دبیر انجمن ناشران دیجیتال کودک و نوجوان به نامطلوبی‌های بازار کتاب دیجیتال ایران پرداخت و افزود: حجم بازار کتاب در ایران حدود ۱۵ هزار میلیارد تومان است، اما تنها ۳ تا ۴ درصد این معاملات در پلتفرم‌های رسمی انجام می‌شود. کتاب دیجیتال هنوز از حمایت قانونی برخوردار نیست؛ شناسه‌های لازم مثل شابک یا آیدی برای کتاب‌های دیجیتال وجود ندارد و نظارت دقیقی بر این محصولات انجام نمی‌شود.

محمدپور به اهمیت دیتا و محتوای بومی برای توسعه هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: برای توسعه هوش مصنوعی، نیاز به دیتا و محتوای ایرانی داریم، اما دسترسی به این منابع مشکل‌برانگیز است. دیتاهای موجود در مجموعه‌هایی مانند کتابخانه ملی، مرکز نور و ایرانداک، به دلیل محدودیت‌های قانونی و نظارتی قابل استفاده نیست.

علی محمدپور اظهار کرد: عدم سیاست‌گذاری مناسب و نظارت زیاد، رشد نشر دیجیتال کودک را مهار می‌کند. نتیجه این است که بیش از ۷۰ درصد شرکت‌های فعال در این حوزه طی ۵ سال گذشته به دلیل عدم سودآوری فعالیت خود را متوقف کرده‌اند. لازم است مسیر فعالیت بخش خصوصی را تسهیل کنیم و اجازه دهیم پلتفرم‌های داخلی قبل از پلتفرم‌های خارجی مرجع شوند.