روایت مشاور سازمان پژوهش درباره کتاب‌های درسی و تغییرات محتوایی آن در سال‌های اخیر
تهران (پانا) - مشاور سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی عقیده دارد پیش از دوره مدیریت فعلی شاهد تغییراتی در کتاب‌های درسی بودیم که همراه با برنامه نبوده است.
روح الله رضاعلی در گفت‌وگو با پانا درباره حواشی متعددی که طی چند سال گذشته با محور کتاب‌های درسی در جامعه ایجاد شده است در آغاز به ارائه تعریفی از کتاب درسی پرداخت و گفت کتاب‌های درسی نقش بسیار مهمی در برانگیختن دانشآموزان و ایجاد فرصتهای یادگیری دارند. کتاب های درسی بخش جداناپذیر از نظامهای آموزشی هستند و یکی از مهمترین اسناد تربیتی محسوب میشوند که گاهی برخی اشتباهات موجب حساسیت جامعه و حتی واکنشهای اجتماعی و سیاسی میشوند و گاهی چنان در این عرصه تنش ایجاد میشود که به نبردی سیاسی و یا فرصتی برای تسویه حسابهای شخصی و جناحی تبدیل میشوند.
وی بیان کرد که به دلیل همین حساسیت‌ها لازم است ابتدا به تعریف درستی از کتاب درسی برسیم و به این پرسشها پاسخ دهیم که حد و مرزهای کتاب درسی چیست؟ استانداردهای آن چگونه است؟ چه کسانی مؤلفان آن هستند؟ زبان کتاب‌های درسی چیست؟ چه صدایی از کتاب‌های درسی در یک نظام آموزشی به گوش میرسد؟ آیا کتاب‌های درسی مقدس هستند؟ آیا کتاب درسی یک بیانیه اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است؟ آیا کتاب درسی تصویری مکتوب از فرهنگ و ارزشهاست؟ آیا کتاب درسی میتواند مبنایی برای ارزیابی و نگاهی جامع به عملکردهای نظامهای رسمی آموزش و پرورش باشد؟ البته در پاسخ به این پرسشها نمیخواهیم به ریشهها و تاریخچه متون درسی در این مجال کوتاه بپردازیم، یا کلمات را آذین به احساسات کنیم و از برخی سهلانگاریها و اشتباهات بگذریم.
کتاب درسی طرح و نقشه‌ای برخاسته از برنامه‌ریزی درسی است
وی در ارائه تعریفی از کتاب درسی و کارکرد آن در نظام آموزشی اظهار کرد در تاریخ کتاب‌های درسی کشورمان بزرگان و فرهیختگان در کسوت مؤلف (که نام برخی از آنها فقط در میان مخاطبین خاص مطرح است) ظاهر شدهاند و گاهی هم این حوزه محملی و فرصتی برای کسب تجربه بوده است فقط در تعریف کتاب درسی به این بسنده می‌کنم که کتاب درسی نه مقدس است و نه بیارزش؛ کتاب درسی نهایتاً طرح و نقشه‌ای برخاسته از برنامه‌ریزی درسی است که خلق آن یک فعالیت ویژه محسوب میشود؛ عنصری مهم در طراحی آموزشی که تلاش می‌کند در سرزمین آموزش مرزهایی معقول ترسیم کند. کتاب درسی گاهی مفاهیم را ساده و گاهی تفکر و فهم عمیق را تسهیل می‌کند و به مثابه نردبانی ما را به کشف مفاهیم نزدیک می‌کند.
رضاعلی عنوان کرد که اشنایدر معتقد است کتاب درسی نوع خاصی از یک رسانه آموزشی و عنصری مهم از برنامه درسی است که به دنبال آموزش یک سری از مفاهیم، مهارتها و نگرشها در یک حوزه یادگیری معین قرار گیرد. گارینگر (2006) کتاب درسی را موثقترین میثاق کارگزاران آموزشی میداند که خطوط اصلی تدریس، یادگیری، سنجش و اندازهگیری و ارزشیابی آموزشی را تعیین و تعریف می‌کند.
مشاور سازمان پژوهش در ادامه به تاریخچه کتاب درسی در ایران اشاره کرد و گفت: «کتاب‌های درسی در نظام آموزشی کشورمان تاریخ جذابی دارند از مکتب خانههای قدیم، که متون مقدس در کنار همه نقشها و راهبردها در جامعه، نقش کتاب درسی را به عهده میگرفتند تا ترجمه جزوههای معلمان فرانسوی، اتریشی و نیز تألیفات شخصی معلمان ایرانی را در برمیگیرد . نهایتاً 90 سال پیش، وزیر فرهنگ وقت تصمیم به تهیه «کتاب‌های درسی وزارتی» گرفت.»
وی افزود که آشفتگی در نشر کتاب‌های درسی آن زمان و نیز ایجاد یکپارچگی در محتوا علتهایی بودند که آنها را به این تصمیم رساند و این تصمیم استراتژیک یعنی تولید کتاب درسی در مرکز تا امروز ماندگار شده است؛ گرچه با شروع تحول بنیادین و تأکید بر کاهش تمرکز در برنامههای درسی، فرصتهای بسیار خوبی برای کتاب‌های درسی فراهم شد تا از انحصار مرکز خارج شوند.
رضاعلی گفت که طرحهایی مانند برنامه ویژه مدرسه، کتاب درسی استانشناسی، محتوای برنامههای درسی دوره پیشدبستان از اقدامات ارزندهای است آموزش و پرورش در یک دهه اخیر به آن پرداخته است.
وی با پرداختن به نقش آموزش و پرورش در تولید کتاب‌های درسی به عنوان یکی از ارکان نظام تعلیم و تربیت کشور اظهار کرد: «پس از انقلاب اسلامی بود که «سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی» تحت عنوان «سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» مسئولیت تحقیق، برنامه‌ریزی، تألیف، چاپ و توزیع کتاب‌های درسی همه دانشآموزان کشور را بهعهده گرفت تا با رویکردی نوین موجب اعتلای کیفیت در نظام آموزشی شود. این سازمان به قدری اهمیت پیدا کرد که به قلب آموزش و پرورش تشبیه شد اما در همان سال به بهانههایی (که جای دیگری باید در مورد آن بحث کرد و تحلیل دقیقی ارائه شود) رگها و اتصالاتی که از سال 1389 برای ارتباط این قلب با تکتک اعضای سیستم (مدرسه) شکل گرفته و تثبیت شده بودند به یکباره قطع شد.»
رضاعلی با اشاره به اسناد بالادستی موثر در تالیف کتاب‌های درسی گفت: «پژوهش و مطالعاتی که در دهه 80 شمسی با مشارکت معاونتهای پژوهشی استانها و معلمان انجام شد، منجر به تدوین سند برنامه درس ملی و سایر اسناد بالادستی شد که در آن کتاب‌های درسی به مرحلهای از تاریخ خود رسیدند که برای تألیف آن باید فرایند برنامه‌ریزی درسی مصوب را طی کنند و از یک مدل علمی در طراحی و تدوین برنامههای آموزشی بهره ببرند.»
تغییرات کتب درسی
این مشاور سازمان پژوهش با اشاره به تغییراتی که طی سال‌های اخیر موجب برخی حواشی شده است اظهار کرد گویا در سال‌های 97 و 98 تغییرات و اصلاحاتی که با دغدغه‌های موجه دینی در کتاب‌های درسی انجام شده بود خیلی شتابزده بود تا جایی که تغییر کتاب‌های درسی با اضافه کردن جملاتی به متنهای اصلی که صاحب دارند یا تغییر رنگ‌ها و تصاویر و رخدادهایی اینچنینی آموزش و پرورش را دچار زحمت کرده، اصلاح و تغییراتی که مبتنی بر راهنماهای حوزه های تربیت و یادگیری مصوب انجام نشده است.
وی بیان کرد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی از ابتدای خرداد ماه مدیر دانشگاهی و متخصص و استاد تمام برنامه درسی را به خود دیده که باید نسبت به تدوین یازده راهنمای برنامه درسی در حوزه تربیت و یادگیری، همچنین محتوای مهدکودکها و پیشدبستانیها، اقدام کند؛ یعنی بر اساس اصول، منطق و قواعد علمی و اسناد تحولی، حدود محتوایی، روشها، فرایندها و عناصر کلیدی یادگیری را در موضوعات درسی در تمامی دورهها و پایههای تحصیلی مشخص کند و هرگونه اصلاح و تغییراتی که یکی از اصول برنامه ریزی است را بر اساس یک فرایند شفاف و قانونی انجام دهد و این تغییرات و اصلاحات ماهیت حقوقی و سازمانی داشته و به اشخاص معطوف نشود.
نبودن استاندارد برای اعمال تغییرات
رضاعلی اضافه کرد البته ممکن است مفاهیم حوزههای تربیت و یادگیری الزاماً در یک عنوان کتاب درسی نباشد، بلکه بهصورت تلفیقی متناسب با نیاز و مخاطبشناسی (ویژگیهای شناختی و روانشناسی دانشآموزان) ارائه شود. امّا آنچه که تا به امروز برای کتاب‌های درسی رخ داده در کنار همه محاسن و اتفاقات بسیار خوب مانند کاربردی شدن مفاهیم، علمی تر شدن محتواها، توجه به نیازهای منطقهای، توجه به شایستگی تا اهداف تک بعدی و ... گاهی به دلیل نبود همان استاندارد و راهنماهای مصوب و افرادی که دلسوز انقلاب، دین و هویّت و ملّیت ایران باشند، با «بیسلیقگی» و بدون توجه به مقتضیات، متن و یا تصویری را در کتاب درسی حذف یا اضافه کردند. در اطلاعیههای گوناگونی هم که ریاست سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی صادر کرده است نیز بر این اشتباهات صحه گذاشته شده و دستور به اصلاح آن داده شده است.
وی تاکید کرد: «در روزهای آتی ممکن است حذف و اضافاتی که خارج از یک فرایند رسمی و استاندارد در کتاب‌های درسی آمده است مجدد مطرح شود، لذا باید با درک پیام و صدای علمی جدیدی که در سازمان طنین اندازه شده همراه شویم تا آب به آسیاب دشمن نریزیم.»
ارسال دیدگاه