ضرورت شکل‌گیری انسجام هویتی در برنامه درسی

به گزارش روابط عمومی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، حجت‌الاسلام علی ذوعلم رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در جلسه با سرپرستان ۱۱ حوزه تربیت و یادگیری گفت: ماه مبارک رمضان ماه نزول قرآن است و قرآن یک منبع معرفتی، راهگشا و هدایت‌گر است. تلقی ما این است که هدایت قرآن هدایت فردی و اجتماعی و عبادی است درحالی‌که این تلقی ۱۰۰ درصد غلط است. یکی از ابواب معرفت قرآن سنت‌های الهی است یعنی قوانین حاکم بر هستی و آفرینش است. سنت‌های الهی در عرصه تربیت در قرآن کریم چیست؟

مهم‌ترین بُعد تربیتی قرآن بُعد هست‌ها

وی گفت: از این بُعد قرآن و تربیت قرآنی غافل بوده‌ایم. وقتی صحبت از تربیت قرآنی به میان می‌آید به سمت بایدها رفته‌ایم نه به سمت هست‌ها. مهم‌ترین بُعد تربیتی قرآن که می‌توانیم آن را فرابگیریم همان بُعد هست‌ها است. به‌عنوان‌مثال: خدا هرکسی را دوست داشته باشد هدایت می‌کند و دلالت‌هایی در امر تربیت دارد که بسیار ارزشمند است. هر انسانی بر اساس شاکله خودش عمل می‌کند که بحث نیت، اختیار، شخصیت و فطرت تحقق‌یافته در فرد یا جامعه از آن به دست می‌آید که بر این اساس برای اصلاح هر فرد باید برای شاکله زمینه‌سازی کرد و نه اینکه شخصیت فرد و شاکله را اصلاح کرد.

ذوعلم بابیان اینکه بر اساس آیات قرآن تعقل و تفکر، ارجح و حاکم بر هر امری است، یادآور شد: پرورش اندیشه حتی بر هدایت نیز مقدم است. ما پیش از اینکه مسئول هدایت جامعه باشیم مسئول پیشرفت تعقل و تفکر جامعه هستیم پس تأکید بر تربیت یک امر بایسته نیست بلکه یک امر واقعی است.

توصیه به مسئولان و کارشناسان حوزه تربیت و یادگیری و قرآن و معارف اسلامی

وی به مسئولان و کارشناسان حوزه تربیت و یادگیری و قرآن و معارف اسلامی توصیه کرد بنیان‌های قرآنی تربیت را فراتر از حوزه تعلیم و تربیت و برای کل آموزش‌وپرورش استخراج کنند و سپس از آن دفاع کنند تا این نگاه در برابر نگاه‌های سوگ رایانه، متحجرانه، سکولاریسمی و التقاطی رشد پیدا کند که متأسفانه نظام آموزشی ما درگیر این نگاه‌های التقاطی است.

تأکید رهبر معظم انقلاب بر علم نافع

ذوعلم ضمن تبریک به معلمان و اساتید به مناسبت روز و هفته بزرگداشت مقام معلم گفت: امسال رهبر معظم انقلاب در پیامشان به مناسبت روز معلم بر روی علم نافع تأکید کردند، نکته بسیار مهمی که حوزه‌های تربیت و یادگیری باید به آن توجه کنند. ایشان در پیامشان کار اصلی معلمان را پرورش اندیشه و دانش مخاطبان دانستند و اندیشه را مقدم بر دانش آورده‌اند. ایشان گفته‌اند دانش و علمی اهمیت دارد که فکورانه و مبتنی بر اندیشه و دانش باشد.

وی ادامه داد: مصادیق علم نافع باید در ۱۱ حوزه تربیت و یادگیری مشخص شود و در خصوص چیزی که به دانش‌آموزان منتقل می‌شود بایستی نگاه نقادانه داشته باشیم. بسیاری از مباحث درسی ما گسترده است ولی کدام‌یک از این مباحث درسی از پایه اول تا دوازدهم نافع است؟ شاخص‌های نافع بودن چیست؟ نافع برای خود و خانواده و نافع برای زیست در جهان امروز و نافع برای پیشرفت کشور در آینده و... برای نقش خود دانش‌آموز در جامعه باید علم نافع سنجیده شود. روان شناسان تربیتی و مدیران درسی باید یک چارچوب ارائه دهند و بگویند از دیدگاه نظام جمهوری اسلامی ایران علم نافع این است.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی بابیان اینکه علم نافع یعنی چه آموزشی به درد دانش‌آموز می‌خورد افزود: ازاین‌جهت خلأ زیادی وجود دارد. یکی از اسناد پشتیبان در بررسی برنامه درسی همین پیام رهبر معظم انقلاب و تأکید ایشان به علم نافع است.

باید هویت دوره‌های تحصیلی را مشخص کرد

ذوعلم در ادامه با تأکید بر اینکه باید هویت دوره‌های تحصیلی را مشخص کرد، افزود: این بحث اولاً خیلی ناقص و ثانیاً خیلی گسترده است. درباره این هویت باید به دو نکته توجه کرد. نیاز داریم به اینکه برای دوره‌های تحصیلی هویتی تعریف کنیم؛ البته این هویت مفهومی خاص دارد و دوره‌های تحصیلی مفهومی عام دارند. برای رسیدن به هویت دوره‌ها باید مطرح کنیم که روش چیست؟ سطحش چیست؟

وی ادامه داد: سطح تعیین هویت دوره‌های تحصیلی یک سطح فلسفی و نظری است یعنی با استنباط و استفاده از مبانی ارزش‌شناسی، معرفت‌شناسی و مبانی تقویتی در تربیت مشخص می‌شود. البته سطح علم روان‌شناسی آموزشی و تربیتی نیست چون ناظر به پارادیم حاکم تربیتی ماست و روش آن نیز روش استنباطی و تفکری است یعنی با نیم‌نگاهی به فرصت‌ها و چالش‌ها بتوانیم به این هویت برسیم. از کلیدواژه‌های کلان و اساسی مبانی نظری می‌توان به هویت این دوره‌ها رسید البته باید قابل استنباط باشد.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به مرحوم علامه جعفری و تعبیر ایشان درباره آرمان و هدف زندگی به نام حیات معقول اشاره کرد و گفت: این علامه بزرگوار اعتقاد داشت که انسان باید به حیات معقول بیندیشد. نکته تمایز انسان و حیوان هم همین عقل است. برای شکل دادن به هویت دانش‌آموزان باید از یک وحدت مصداقی برخوردار باشیم چون نمی‌توانیم بگوییم که از پایه سوم بچه‌ها را به سمت یک هدف ببریم و بعد مسیر را عوض کنیم.

وی ادامه داد: هویت در دوره‌ها ضمن نشان دادن تفاوت‌ها باید تفاوت از نوع حیث باشد به همین جهت باید از طریق یک شبکه مفهومی تعریف شود. هویت دوره‌های تحصیلی همراه با فطرت و تمدن باید تعریف شوند. هویتی که بستر تمدن سازی است و به تمدن ما هویت می‌دهد. فطرتی که می‌تواند تمدن ساز باشد و امتداد پیداکرده و هویت اجتماعی را بسازد؛ از سوی دیگر تمدن نیز باید مبتنی بر فطرت و هویت باشد. وقتی در شبکه مفهومی چیزی را تعریف می‌کنید به کلیدواژه‌ها هویت می‌دهد. نکته بعدی اینکه این سه مفهوم باید درهم‌تنیده باشد و در امتداد هم نباشند و هرکدام یک شأن را تأمین می‌کنند آن‌هم برای ما که نظام آموزشی متفاوت اسلامی و انقلابی و بومی خودمان و خط متمایزی با نظام‌های تربیتی رایج داریم که قابل پنهان کردن نیست.

تمایز نظام آموزشی ما با مبانی تربیتی در غرب

این پژوهشگر تعلیم و تربیت ادامه داد: نظام آموزشی ما با مبانی تربیتی در غرب که نگاه فلسفی و عقلی و اومانیستی و سکولاریسمی دارد متمایز است. مبانی نظری تحول تیغ دولبه ای است که با یک لبه سکولاریزم و با لبه دیگر تحجر را می‌زند. وقتی صحبت از اندیشه ورزی می‌شود تربیت‌های متحجر را نباید ببینیم. نظام آموزشی ما باید با نظام آموزشی غربی‌ها متمایز باشد و در یک نگاه کلان، تمایز کارکرد دوره‌های آموزشی ما را مشخص کند البته باید قابلیت امتداد و تبدیل داشته باشد و الهام‌بخش به اهداف و راهنمای تدوین اهداف نیز باشد.

ذوعلم گفت: برای ۴ دوره تحصیلی باید اهدافی در نظر بگیریم. برای دو دوره اول ابتدایی بیشتر روی فطرت تمرکز کنیم. به عبارتی پیش از دبستان باید روی شادی و نشاط و در ۳ سال اول ابتدایی باید روی بیداری فطرت متمرکز شویم. معلم باید دانش‌آموزان ابتدایی را با تکریم صدا بزند و در سه‌ساله دوم ابتدایی شکوفایی فطرت رخ دهد و توانمندی در آداب و مهارت‌ها توجه شود تا دانش‌آموز به خودیابی، خودآگاهی اجمالی و خودباوری رسیده که هم تکریم می‌شود و هم دیگران را تکریم می‌کند. در دوره اول متوسطه تأکید روی هویت است و دوره دوم متوسطه بحث تمدن مطرح است. اساساً نظام آموزشی را بر این مبنا قرار داده‌ایم که بتوانیم دانش آموزان را به یک خودسازی جامع و عمیق برسانیم که به عناصر فعالی در جامعه پردازی تبدیل شوند و در جامعه نیز یک عنصر فعال، خلاق، تصمیم گیر، اثربخش و چهره باشند.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در ادامه با طرح این پرسش که این هویت که مطرح می‌شود چه تعریفی دارد؟ گفت: هویت با همان تعریف اسناد تحولی (ترکیبی از بینش‌ها باورها، گرایش‌ها، تصمیمات اعمال مداوم فردی و جمعی) و ۵ عنصر به‌عنوان مؤلفه‌های تربیت بیان‌شده است. اولین مورد تفکر فرد بود که این تفکر به فرد هویت می‌دهد. اولین چیزی که انسان می‌تواند بازآفرینی کرده و در خود پرورش دهد اندیشه است. موارد بعدی باور، گرایش‌ها و اعمال مداوم و دانش افراد است.

جامعه پردازی مقدمه‌ای برای تمدن سازی

حجت‌الاسلام ذوعلم بابیان اینکه این جامعه پردازی مقدمه‌ای برای تمدن سازی می‌شود گفت: خودسازی، جامعه پردازی و تمدن سازی حرف تازه‌ای نیست بلکه دوباره پردازش‌شده است. اساساً منظومه اجتماعی اندیشه اسلامی ناب عبارت از توحید، فرهنگ و پیشرفت تمدنی است. پیشرفت فطری‌ترین خواسته انسان است ولی این پیشرفت باید به‌درستی ساماندهی شود. برای رسیدن به پیشرفت نیز باید جامعه بر مبنای یک فرهنگ درست شکل‌گرفته باشد. هدف نظام آموزشی نمی‌تواند چیزی جز هدف جمهوری اسلامی باشد.

وی با اشاره به اهمیت بحث نظام معیار و غایت نظام اسلامی و حیات طیبه تأکید کرد: نظام معیار اسلامی برنامه درسی، شامل ۵ ارزش اساسی عقل، ایمان، علم، عمل و اخلاق است. مؤلفه‌های هویت نیز عقل، معرفت، میل، شناخت، بینش، باور و گرایش، اراده و انتخاب، عمل اختیاری و فردی است. لایه‌های هویت نیز شامل هویت انسانی، دینی، مذهبی، قومی، ملی، جنسیتی، حرفه‌ای و خانوادگی است. آیا هویت یک امر بسیط است یا مرکب؟ امر بسیط یعنی قابل‌تجزیه نبودن و مبسوط یعنی گسترده و اگر هویت امر بسیطی باشد می‌توان گفت انسان هویت‌های مختلفی دارد اما اگر هویت یک امر بسیط باشد نمی‌توان گفت انسان دارای هویت‌های مختلفی است بلکه دارای صفات مختلفی است و مراتب ظهور وبروز مختلفی می‌تواند داشته باشد ولی نمی‌تواند متعدد باشد. نگاه عمیق هستی‌شناسی که نسبت به هویت انسانی در انسان‌شناسی است اقتضا می‌کند هویت را فراتر از امر اعتباری و یک امر حقیقی بدانیم. این هویت امری اعتباری و دارای بروز و ظهورهای مختلفی است.

وی بیان کرد: اگر بگوییم مؤلفه‌های حقیقت ایمان، عمل و اخلاق است گه دیگر غربی و شرقی و زن و مرد ندارد یعنی تربیت دینی یک تربیت وحدت‌بخش در سطح ملی و جهانی و فرا جنسیتی است. همین هویت است که در امتداد تمدن سازی می‌تواند به بحث انتظار بینجامد. یکی از مشکلات ما این است که دانش‌آموز در کتاب ادبیات با یک تأکید مواجهه می‌شود و در کتاب دیگر با تأکید دیگر؛ به همین دلیل باید انسجام هویتی در برنامه درسی و حوزه‌های مختلف هویت شکل بگیرد.

ذوعلم بیان کرد: همه انسان‌ها دارای هویت کاملاً واحدی هستند و اگر در عمل دچار غفلت از آن می‌شوند به معنی نداشتن هویت نیست ولی در برخی مواقع توجه به دنیا باعث بازماندن از هویت انسانی می‌شود. اگر هویت انسانی تحویل هویت جهانی شود، دچار لغزش خواهیم شد و اگر هویت جهانی به تمدن امروز بشری و هویت غربی تحویل شود به‌یک‌باره متوجه می‌شویم که در جای دیگری هستیم.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گفت: هویت در همه دوره‌ها و حوزه‌ها امری جاری است. اگر به دنبال این هستیم که دانش‌آموز ما به تربیتی دست پیدا کند که در تعریف این تربیت تکوین و تعالی هویت آورده شده است بنابراین روش ما برای تکوین چیست؟ ممکن است فردی دچار اختلال و اغتشاش هویتی بشود. هویت شناسنامه‌ای نیست؛ بلکه امری حقیقی است. وقتی می‌گویم تکوین هویت یعنی هویت فعلی فرد شناخته شود و خودش هویتش را شکل بدهد به‌گونه‌ای که فرد به اصفهانی و کرد و فارس بودن افتخار نکند. اساساً گرانیگاه نظام تربیتی در مبانی نظری تحول، کلیدواژه هویت است که بسیار عمیق است. تنقیح هویت و تکوین هویت به آن معناست که دانش‌آموز را به این سمت سوق دهیم.

رئیس سازمان پژوهش در ادامه بیان کرد: یکی از چالش‌های ما در مدارس مخصوصاً در دوره اول متوسطه و یا استان‌های چند قومیتی، هویت است؛ که نشان می‌دهد نتوانسته‌ایم هویت را شکل دهیم. در نکات تربیتی ابعاد هویتی اعتباری جایگاهی ندارد. اهداف هر دوره به‌خوبی تدوین‌نشده و باید این موارد را اصلاح کنیم.